بازگشت

داستانی را تصوّر کنید که گذشته‌نمایی یا همان فلش‌بک در روایتش نقش پررنگی دارد. در این داستان، مانندِ روایت‌های آشنای دیگر، راوی برای این‌که پیش‌زمینه‌ی آنچه را اکنون می‌گذرد تعریف کند به حادثه‌ای در گذشته برمی‌گردد—با یک تفاوت مهم: اینکه راوی در هر بار بازگشت به گذشته، بر اساسِ دانسته‌های حالش از داستان، حادثه‌ی در گذشته را طوری تفسیر و تعریف می‌کند و به یاد می‌آورد که هر دفعه – گرچه بازگشت تکراری‌ست – آنچه بعد در حالای داستان قرار است اتّفاق بیفتد عوض می‌شود. روایت تنها تا هنگامی بی‌انتها به جلو حرکت می‌کند که شهرزاد-راوی قادر باشد به عقب برگردد و تفسیری دوباره از آنچه در گذشته رُخ داده به دست بدهد. «تکرار» به این ترتیب – بر خلاف آنچه واژه پیشنهاد می‌دهد – شباهت و بنابراین پایان خلق نمی‌کند؛ بلکه تفاوت و تازگی بی‌تکرار اصلاً حاصل نمی‌شود. هم‌زمان، «بازگشت» در این معنا – باز برعکس آنچه معنای واژه می‌گوید – حرکت رو به عقب نیست؛ بلکه حاوی حرکتی دوگانه‌ست: حرکتی همواره رو به جلو که بدونِ حرکتِ رو به عقب به دست نمی‌آید. به این شکل، در زمان‌مندی چنین روایتی هر لحظه هم حاوی آینده و هم شامل گذشته است؛ چراکه بازگشت در این معنا زمان را تا می‌کند و تماس مستقیم بین اتّفاقات در زمان‌های «متفاوت» ممکن می‌شود– زمان‌هایی که وقتی روایت را خطّی تعریف کنیم بین‌شان بی‌جهت فاصله می‌افتد.

حالا تصوّر کنید داستان در بند قبلی جایش را به تاریخ بدهد. تاریخ‌نگاری مبتنی بر بازگشت و تکرار، چه جور تاریخی تولید می‌کند؟ بر اساس مثال‌هایی که من دیده‌ام، نتیجه فوق‌العاده است و پیشنهاد می‌کنم دست داد شما هم بخوانید و حظ ببرید. کجا می‌توان مثال‌های این‌طور تاریخ‌نگاری را یافت؟ در آثار فردریش کیتلر (۱۹۴۳-۲۰۱۱) نظریه‌پرداز آلمانی و معاصر رسانه و شاگردانش. بازگشت در معنایی که گفتم در قلبِ تاریخ‌نگاری‌ای جای گرفته که کیتلر برای بروزرسانی تاریخ‌نگاری فوکویی تجویز می‌کند. کیتلر و اطرافیانش تکّه‌هایی از تاریخِ فناوری-محور رسانه را با این دیدگاه نوشته‌اند و به این شکل هم معنای آنچه در گذشته رُخ داده را تغییر داده‌اند و هم آنچه در حال رُخ می‌دهد؛ هم وفادار به سنّت فوکویی گسست را در نظر داشته‌اند و هم وصل و ربط تاریخی را فراموش نکرده‌اند. از همه مهمتر، به نظرم تاریخ‌نگاری‌ای را که نتیجه‌ی این دیدگاهِ یگانه‌ست انگار به قامت انسان‌شناسی بریده‌اند؛ چراکه این‌جور تاریخ‌نگاری بیان دیگری از آن‌چیزی‌ست که انسان‌شناس‌ها می‌کنند. اگر هدفِ انسان‌شناسی آشنازدایی از امر بیگانه و بیگانه‌سازی امر آشناست، تاریخ‌نگاری مبتنی بر «بازگشت» همین‌اندازه بینابینی‌ست و کهنه را نو و نو را کهنه می‌سازد.

زندگی رؤیایی مجازی

فروید توی کتاب تفسیر رؤیا، یک مثال مشهوری داره که ژیژک بهش توی مقاله‌ی معروفش درباره‌ی روانکاوی (فروید زنده است یا همچین چیزی در بررسی کتاب لندن)، اشاره کرده. ژیژک میگه که بنظر فروید ما رؤیا میبینیم تا بتونیم بیشتر بخوابیم و واسه همینه که مثلا وقتی یه صدایی مینشنویم، یه حضوری رو حس میکنیم یا بهر حال یه اتفاقی میفته که ممکنه ما رو از خواب بپرونه، سعی میکنیم که فوری اون رو یه جوری با خلق یه موقعیت، توی رؤیاهامون جا بدیم (تا اینطوری بتونیم یه کمی بیشتر بخوابیم.) در واقع در حضور یک عامل مزاحم بیرونی، ما وقتی بیدار میشیم که دیگه اون عامل خیلی بزرگ باشه و دیگه نشه هیچ رقمه کاریش کرد و جایی توی رؤیامون جاش داد. والا میکنیمش بخشی از رؤیامون. اینجاست که ژیژک مثالی رو که فروید آورده پیش میکشه.

جریان از این قراره که یکی از بیمارهای فروید یه آقایی بوده که پسر نوجوونش رو از دست داده بوده. اون شبی که جنازه‌ی بچه‌ی تازه درگذشته توی اتاق بوده و به سبک غربیها مرتب و آماده‌اش کرده بودن که فردا ببرنش برای خاکسپاری و مراسم، پدر داغدار، از خستگی مفرط عزاداری و مهمانداری، بالا سر جنازه‌ی بچه خوابش میبره و توی خواب میبینه که بچه‌ی ازدست‌رفته‌ی دلبندش توی آتیش داره میسوزه و همینطور که محصور در شعله‌های آتیشه به سمتِ باباش میاد و نجواکنان بهش میگه «بابا! نمیبینی که من دارم اینجا میسوزم؟» فروید تعریف میکنه که خیلی زود، پدر از خواب میپره و متوجه میشه که شمعی که بالای سر جنازه روشن بوده، افتاده و لباس تن جسد داره میسوزه. فروید میگه که در واقع پدر از فرط خستگی و اینکه میخواسته بیشتر بخوابه، آتیش و بوی سوختگی رو به عنوان عوامل بیرونی توی رؤیاش جاسازی کرده و داستان بچه‌ی محصور در شعله‌های آتبش رو ساخته تا بتونه بیشتر بخوابه.

اینجاست که ژیژک، سؤال به نظر من کلیدی‌ش رو میپرسه. ژیژک - نقل به مضمون - میگه که آیا دلیل بیدار شدن پدر داغدار و خسته‌ی ما این بوده که عامل بیرونی خیلی شدید شده بوده و دیگه نمیشده کاریش کرد و پدر دست از مقاومت کشیده و بیدار شده؟ یا اینکه برعکس، پدر رؤیا رو میسازه تا خوابش ادامه پیدا کنه؛ اما اونچیزی که توی رؤیا میبینه اینقدر وحشتناک بوده (حتا وحشتناک‌تر از واقعیت بیرونی مرگ فرزند و همه‌ی خستگیهای اونروز که در نتیجه‌ش به خواب رفته بوده و به بیانی به رؤیا پناه برده بوده) که نمیتونسته دیگه رؤیای خودش رو تاب بیاره و بیدار میشه و به عبارتی از عالم رؤیا به عالم واقعیت فرار میکنه؟ نتیجه‌ای که ژیژک میخواد بگیره - و بنظرم نتیجه‌ی خیلی مهمیه - اینه که واقعیت مال اونهاییه که نمیتونن رؤیا رو تاب بیارن.

از اینکه این حکایت، داستان روزگار خیلی از ماست، بگذریم و بسنده کنیم به اتفاق خاصی که من رو یاد این نوشته‌ی ژیژک انداخت. نتیجه‌ای که ژیژک می‌گیره، به طور خیلی ویژه‌ای شده حکایت این روزهای ما و دنیای مجازی. اینقدر این یکی دو روز تفسیرهای ناامیدکننده و نوشته‌های مشوش خوندم که یک لحظه با خودم فکر کردم که اگه الان بجای خوندنشون داشتم زندگیشون میکردم، اعصابم از این راحت‌تر بود! انگار که همه‌چی برعکس تصورمون از آب در اومد: فکر میکردیم که از واقعیت داریم فرار میکنیم به دنیای مجازی که توش همه چی کلمه‌ست و تصویرهایی که از دور درد ندارن؛ ولی برعکس خیال خام ما، این یکی دو روزه دنیای مجازی اینقدر وحشتناک شده بود که یه لحظه تصمیم گرفتم صفحه‌ها رو ببندم و رایانه رو خاموش کنم. تحمل دنیای مجازی این یکی دو روز، مثل رؤیای بیمار داغدار فروید، کار من یکی نبود؛ بیدار شدم.