« July 2012 | Main | September 2012 »

در باب خودبسندگی چیزها

چیزها به خودی خودشان؟ آنها خوبند؛ سپاس فراوان! شما خودت چطوری؟ می‌نالی چیزهایی هستند که افتخار این را نیافته‌اند که شما نگاهی بهشان بیندازی؟ احساس می‌کنی این‌دست چیزها که منوّر به نورِ آگاهی شما نشده‌اند، کم و کسری‌ای دارند؟ خیر، اگر جست و خیز آزادانه‌ی امروز صبح گورخرها را در دشت از دست داده‌ای، بیش از همه بدا به حال تو. گورخرها اصلاً دلخور نیستند که شما آنجا نبودی و به نحوی از انحا رامشان نکردی یا نکشتی‌شان یا عکسشان را نگرفتی یا مطالعه‌شان نکردی. چیزها به خودی خودشان چیزی کم ندارند، همانطور که آفریقا سفیدها را پیش از پیاده‌شدنشان در آفریقا کم نداشت.

- برونو لاتور، پاستوریزه‌سازی فرانسه، صفحه‌ی ۱۹۳ ترجمه‌ی انگلیسی شریدان و لاو

مارک تواین درباره‌ی خشونت

بعد از نوشته‌ی دیروز درباره‌ی دیدگاه ژیژک درباب خشونت، یاد بندی افتادم که ژیژک در آغاز «زیستن در عصر پایان» از مارک تواین درباره‌ی انقلاب فرانسه و دوران بدنامِ وحشت نقل می‌کند. چون کتاب ژیژک را ندارم، در اینترنت دنبال نوشته‌ی مارک تواین گشتم ودست و پا شکسته ترجمه‌اش کردم. نوشته‌ی تواین گویا از «یانکی اهل کنتیکت در بارگاه شاه آرتور» نقل شده و بخوبی گویای دیدگاه ژیژک درباره‌ی خشونت هست. جامعه‌ی نمایش خشونت سوبژکتیو را می‌پسندد و چشمش را بر خشونت نظام‌مند می‌بندد:

اگر قادر باشیم هر دو گونه را به خاطر و در نظر آوریم، باید بگوییم دو «دوره‌ی وحشت» وجود داشت: در یکی، کُشتار از کوره‌ی پُر حرارتِ احساساتِ داغ و انقلابی بیرون آمد و در دیگری از سردخانه‌ی خونسردی و بی‌عاطفگی؛ یکی چند ماه به درازا کشید و دیگری هزاران سال است که هنوز پا برجاست؛ اوّلی، مرگِ هزار آدمی‌زاده را رقم زد و دیگری مرگ را برای صد میلیون نفر به ارمغان آورد. تَنِ ما گویا تنها از وحشت آنی و زودگذر است که می‌لرزد. با این‌حال وحشتِ مرگِ آنی با تیغه‌ی آخته کجا با هر روز و هر ساعت زجرکُش شدنِ مادام‌العمر در اثر گرسنگی، سرما، خواری، بیداد، و دل‌شکستگی قابل قیاس است؟ گورستان شهر تمام تابوت‌هایی را که آن وحشت کوتاه‌مدّت - وحشتی که همه‌مان با پشتکار درباره‌اش اندیشیده‌ایم تا از ترسش بلرزیم و بر سوگش بگرییم - دست و پا کرده، در خود جای می‌دهد. امّا سرتاسر خاک فرانسه به دشواری خواهد توانست تابوت‌هایی را که آن وحشت قدیمی و حقیقی پُر کرده، در خود جای دهد -- آن وحشت تلخ و مهیب که هیچ‌یک از ما نیاموخته‌ایم وُسعتش را ببینیم و آن‌طور که شایسته‌اش است برایش دل بسوزانیم.

ژیژک و خشونت

نقدی که معماریان و جلالی بر کلیّت اندیشه و نظر ژیژک نوشته‌اند و در بی‌بی‌سی فارسی منتشر شده، بی‌رودربایستی بی‌مایه است و خوشبینانه، دستاوردِ زیانبارترین گونه‌ی بدفهمی. علاوه بر خواننده‌های جدّی، ژیژک - همان‌طور که نویسندگان متن گفته‌اند - هواداران ذوق‌زده هم فراوان دارد. با وجودِ همه‌ی هواداری‌ها اما، ژیژک بیش از بسیاری از فلاسفه‌ی هم‌عصرش نقد شده و همیشه دیدگاه‌های نظری و سیاسی‌اش را به چالش کشیده‌اند -- نقد جاندار فلاسفه‌ی طرفدار واقع‌گرایی هستی‌شناسانه بر فهم ژیژک از امر حقیقی لاکان شاید تازه‌ترین این سلسله نقدها باشد. ولی هیچ‌گاه هیچ نقدی بر ژیژک نخوانده‌ام که این‌اندازه بی‌مایه، کینه‌توزانه، مضحک و خارج از چارچوب باشد. خوشبینانه، نقدِ بی‌پایه‌ی معماریان و جلالی حاصل نادانی آنها نسبت به موضوع و ناتوانی‌شان در درک نوشته‌های ژیژک است.

بی‌راه بودن نقد بقدر کافی آشکار هست و دیدگاه‌های پای مطلبْ واکنش مخاطبان را به بی‌مایگی نوشته تا اندازه‌ی خوبی روشن می‌سازد و نیازی به نشان دادن یک به یک کاستی‌های متن نیست. امّا فقط بعنوان یک نمونه‌ی ساده می‌توانید به درک نویسندگان مطلب، از مفهوم خشونت نزد ژیژک دقّت کنید که چه اندازه سطحی‌ست. تا آنجا که من می‌فهمم، ژیژک از خشونت دفاع نمی‌کند. بلکه برعکس، با زبانی بی‌پرده - که عامدانه برگزیده شده تا اتفاقاً خوانندگان را تکان بدهد و متوجّه دیدگاه غیرانتقادیشان نسبت به خشونت بکند - نوع دیگری از خشونت (خشونت نظام‌مند) را جلوی چشم مخاطب می‌آورد که زمینه‌ساز خشونتِ به قول ژیژک سوبژکتیوی‌ست که با کمک غیبی رسانه (که نمونه‌اش حالا که بحث از انقلاب فرانسه شده از قضا مستند خود بی‌بی‌سی‌ست با نام وحشت!: روبسپیر و انقلاب فرانسه) بخت این‌را پیدا کرده که در مرکز توجّه باشد و تمام انتقادها را به خود جذب کند تا لیبرال دموکراسی بی‌مزاحمت به حیاتش ادامه دهد.

طنز قضیه اینجاست که نوشته‌ی معماریان و جلالی نمونه‌ی خوبی‌ست از موفقیت نظام موجود در بسته‌نگاه‌داشتن چشمها:‌ چشمهایی که ژیژک هم حتَا نمی‌تواند با - بقول نویسندگان - لطیفه‌های مستهجنش که هدفشان آگاه کردن مخاطب از دیدگاه‌های خنثایشان است، بگشاید.

درباب اولویت وجود زلزله بر شناخت آن

نوشته‌های بعد از زلزله‌ی اخیر شمال‌غرب کشور، بیانگر واقعیّتی درباره‌ی کارویژه یا پروژه‌ی روشنفکران ماست. در اینجا، روشنفکر را در معنایی عمومی و بی‌هیچ قصد کنایه به کار می‌برم. خلاصه‌وار اگر بخواهم بگویم، کارویژه‌ی روشنفکران ما دچار تأخیر در تشخیص است.

در نوشته‌هایی که بلافاصله بعد از زلزله منشتر شد، واقعیّت مادی زلزله غایب بود. اگر نگاهی کلّی به طیف متنوّعی از نوشته‌ها در ساعات نخست فاجعه بیندازید، متوجّه می‌شوید که بیشتر آنها جنبه‌ی «شناختی» و «انتقادی» داشتند. به این معنا که بحث می‌کردند که چطور باید زلزله را در شکل کلی‌اش و خصوصاً زلزله‌ی اخیر را در شرایط فعلی تفسیر کنیم و بفهمیم - یا اگر بخواهم نقش قدرت را پررنگ‌تر کنم، روشنفکران ما از همه‌ی طیف‌ها در این‌باره بحث می‌کردند که کدام تفسیرها و شناخت‌ها از زلزله نادرست و بنابراین ناحق و نامشروع است. موضوع مثل هر مسأله‌ی شناختی دیگر، جنبه‌ی سیاسی داشت و موضوع قدرت بود. منظورم مطلقاً نوشته‌های آشکارا سیاسی نیستند. این‌دست نوشته‌ها به کنار، باقی مثلا از این بحث می‌کردند که آنها که در ایران زندگی می‌کنند، شناخت درست‌تری از مسأله دارند و آنها که در خارج زندگی می‌کنند، موضوع را در نمی‌یایند یا بازنمایی معوجی از موضوع ارائه می‌کنند. یا این‌که شناخت دینی از موضوع، شناختی نادرست است و باید جایی دیر یا زود متوقف شود. یا اینکه، مواجهه‌ی با موضوع زلزله باید حتماً از منظر بی‌طرف، علمی و عقلانی باشد و احساس عریان را - و بازنمایی آن به شکل اشتراک گذاشتن تصویرهای دلخراش - باید کنار گذاشت. یا اینکه برعکس و در راستای تقسیم عادلانه‌تر قدرت حاصل از شناخت: همه‌ی شناخت‌ها، هر طور که باشند، درست هستند و هرکس هر طور که موضوع را می‌فهمد، می‌تواند و باید واکنش نشان دهد - هرطور که می‌خواهد و اخلاقی می‌داند.

روشنفکران ما امَا آنچه را که دیرتر متوجّه شدند این بود که زلزله واقعیتی مادی‌ست و «وجود» زلزله و شرایط مادی پس از وقوع آن به «شناخت» آن تقدم دارد. نمی‌گویم که بازنمایی زلزله - مثل بازنمایی هر واقعه‌ی دیگری - مهم نیست و کوشش روشنفکران برای تحلیل و نقد ایدئولوژی پشت بازنمایی‌ها، کوششی بیهوده است. این‌طور نیست؛ امَا تأخیر در تشخیص اولویَت‌ها (اولویت خود زلزله بر شناخت یا نقد بازنمایی زلزله) نکته‌ی مهمی‌ست. دست کم بیست و چهار ساعت طول کشید تا جهت بیشتر نوشته‌ها به سمت مادیت زلزله برگشت. بیست و چهار ساعت - کم و بیش - طول کشید تا مسأله‌ی شناخت اولویتش را به مسأله‌ی وجود داد. بعد از این‌که مسأله‌ی شناخت - و در نتیجه جدال قدرت - به قدر کافی بحث شد و همه از خجالت «جوزدگی،» «جهل،» «بی‌دردی» و «عواطف بچگانه» و از این‌دست درآمدند، متوجه واقعیت مادی زلزله شدند. آنوقت بود که روشنفکران ما پی به واقعیت فراگفتمانی و فراشناختی زلزله بردند و دریافتند که زلزله باعث شده چیزی جایی آنطور که سابق بر این کار می‌کرد، کار نکند. حالا آب و نوار بهداشتی و شیر خشک و سیگار، واقعیت - بقول هایدگر - حاضر و آماده نبودند. دوزاری‌ها افتاد - کارویژه‌ها از نو و این‌بار به نظر من به درستی تعریف شد.

حکمت

کسی میگفت - و چه درست میگفت: همه جا، هر شهر و روستا و کشور و استانی، برای زندگی خوب است، الا آنجایی که قرار است خوب باشد!