« January 2012 | Main | August 2012 »

نویسندگی و موقعیت بینابینی

نوشته‌ای که در ادامه می‌آید، در شماره‌ی مردادماه مجله‌ی همشهری داستان چاپ شده. در واقع، قصه از این قرار است که در گفتگوهایم با امیرحسین عزیز، به مقاله‌ای از برجر اشاره کردم و اینکه چقدر نوشته را دوست داشتم. مقاله را برای امیرحسین فرستادم و او هم گویا خوشش آمد و پیشنهاد ترجمه‌اش را برای چاپ در همشهری داستان داد. من هم برای مجله، نوشته‌ی کوتاه مقدمه‌مانندی نوشتم که اینجا می‌آورم. آنچه اینجا می‌بینید البته نسخه‌ی ویرایش‌نشده است و با آنچه در مجله چاپ شده اندکی متفاوت. پیشنهادم این است که اگر به نوشتن علاقه‌مندید، حتما مقاله‌ی برجر را با ترجمه‌ی خوب سرکار خانم مرضیه نیرومند در شماره‌ی اخیر همشهری داستان بخوانید.
پیش از اینکه متن نوشته‌ام را اینجا بردار و بچسبان کنم باید تشکر کنم از امیرمسعود عزیز که اولین بار با برجر آشنایم کرد؛ از ستوارت مک‌لین که «یک توضیح» برجر را نشانم داد؛ و از امیرحسین عزیز که ترتیب چاپ مقاله و مقدمه را داد.

«همچنان می‌نویسم و فکر می‌کنم و حتا بعد از اینکه نقاشی را کنار گذاشتم، هنوز طراحی می‌کنم. نمی‌دانم این موضوع در مورد دیگران هم صدق می‌کند یا نه؛ ولی مطمئناً در مورد من این‌طوری‌ست که بعد از سال‌های سال طراحی کردن، حالا این‌کار برایم اندکی آسان‌تر شده. درست برخلاف نوشتن که همچنان مثل همیشه دشوار است.»
- جان برجر

مقاله‌ی پیشِ رو از جان برجر (زاده‌ی ۱۹۲۶ در لندن)، نوشته‌ی مستقلی‌ست که در آغازِ بعضی چاپ‌های کتاب «زمین خوکی» آمده است. برجر، هنرمند، منتقد هنری و ادبی و نویسنده‌ی بریتانیایی که تاکنون جوایز بوکر و پن را برده، در ایران بیشتر با کتاب «درباره‌ی نگریستن» (ترجمه‌ی فیروزه مهاجر، نشر آگه) شناخته است. او اکنون - کمتر یا بیشتر - ۵۰ سال است که دور از زادگاهش در منطقه‌ای روستایی در آلپِ فرانسه زندگی می‌کند. سالهای زندگی در فرانسه و کار در میان دهقانان ، در دهه‌ی هشتاد میلادی دست‌مایه‌ی نوشتن سه‌گانه‌ای شد شامل «زمین خوکی»، «روزی روزگاری در اروپا» و «یاس و پرچم» که در آنها برجر در قالبی نو - ملغمه‌ای از شعر و نثر، گزارش و قصه - به جنبه‌های شخصی، سیاسی و هرروزه‌ی کار دهقانی می‌پردازد. برجر - علی‌رغم شخصیت به قول خودش خجالتیش - نویسنده‌ی پر سر و صدایی‌ست. تولیدات هنری و ادبی‌اش معمولاً مناقشه‌انگیزند و رابطه‌اش با دنیای هنر و نویسندگی و فعالیت سیاسی، هیچگاه رابطه‌ی بی‌دردسر و کم ‌سر و صدایی نبوده.
مقاله‌ی برجر - که در آستانه‌ی خواندنش هستید - بیانیه‌ای‌ست درباره‌ی نوشتن. به زعم من، کمتر کسی توانسته اینطور موجز و مؤثر عمل نویسندگی را توضیح دهد. این، البته تا اندازه‌ی زیادی مدیون شخصیت و موقعیت برجر است - موقعیتی که می‌توان آن را وضعیت بینابینی خواند. برجر و نوشته‌هایش - هر دو - پس از مهاجرت به فرانسه محصول رویارویی دو سبک متفاوت زندگی‌اند: یکی زندگی روشنفکر شهرنشین در انگلستان و دیگری زیستِ روستایی همراه با کار بدنی در فرانسه. برجر بریتانیایی هم‌زمان هم بخشی از جامعه‌ی روستایی فرانسوی‌ست که در بینشان زندگی می‌کند و درباره‌شان می‌نویسد و هم هم‌زمان از آنها فاصله و با آنها تفاوت دارد. او - همان‌طور که خود در مقاله اشاره می‌کند - در حالی‌که بعضی ویژگی‌هایش مشابه روستاییان است، به کلی با آن‌ها متفاوت است. نزدیکی و دوری و آشنایی و ناآشنایی هم‌زمان که وضعیت زیست برجر را تصویر می‌کند، به زعم من، مهم‌ترین ویژگی نوشتن و قصه‌گویی‌ست که پیش از برجر دیگران به زبان‌های گوناگون به آن اشاره کرده‌اند. مثلاً پل ریکور - اندیشمند فرانسوی - نوشتن را حاصل عمل هم‌زمان و دوسویه‌ی «از آنِ خودسازی» (نزدیک‌سازی) و «فاصله‌اندازی» (دورسازی) می‌داند؛ یا والتر بنیامین - اندیشمند مکتب فرانکفورت - قصه‌گو را شخصیت اکنون کم‌یابی معرفی می‌کند که به سفر (دور) رفته و حالا به خانه (نزدیک) برگشته و همین وضعیت بینابینی او را در موقعیتی متفاوت قرار داده که حاصلش «قصه» است؛ قصه‌ای مشابه حرف و حدیث‌های روستایی در نوشته‌ی برجر که بخشی از هویت روستایی‌هاست و برخلاف «اطلاعات» - در نظر بنیامین - در لحظه‌ی مصرف تمام نمی‌شوند.
دسترسی هم‌زمان نویسنده به نزدیک و بنابراین آشنا و دور و در نتیجه ناآشنا، در نوشته به شکل تلاش خستگی‌ناپذیر نویسنده در آشنایی‌زدایی از امر آشنا و آشنانمایی امر ناآشنا نمود پیدا می‌کند. برای من، یکی از نمونه‌های جالب این تلاش، تاریخِ هردوت است. به عنوان مثال، وقتی هردوت - چه او را پیشگام تاریخ‌نویسی بدانیم یا پدر دروغ‌پردازی یا شخصیتی بین این دو - برای یونانی‌های شهرنشین درباره‌ی سکاهای کوچ‌نشین می‌نویسد، از همین فن سود می‌بَرَد. هردوت هنگامی که درباره‌ی پدیده‌ی ناآشنای کوچ‌نشینی برای یونانی‌ها می‌گوید، هم‌زمان هم این پدیده را - با قصه‌بافی - به عنوان روش معیشت، غریب و عجیب قلمداد می‌کند و هم با برشمردنِ مزیت‌های کوچ‌نشینی در جنگ، یادآوری می‌کند که این روش زندگی تفاوت زیادی با شگردی که هم‌شهری‌های یونانیش بعضی وقت‌ها در جنگ‌ها استفاده می‌کنند، ندارد.
تجربه‌ی اندیشمند انگلیسی در بین دهقانان فرانسوی، تجربه‌ی نویی‌ست. اصولاً هر وقت دو موقعیت متفاوت با هم رودررو می‌شوند، چیزی نو به دنیا می‌آید. آنچه - به زعم من - نوشته‌ی خوب را از نوشته‌ی میان‌مایه متمایز می‌کند، تلاش و خلاقیتی‌ست که نویسنده‌های ترازِ نخست به کار می‌بندند تا محصول نوی برخورد دو موقعیت متفاوت، به پدیده‌ای پیش از این شناخته، فروکاسته نشود. نویسنده‌ی ترازِ نخست، از موقعیت بینابینی‌اش سود می‌جوید و بدون فروکاستن موضوع نوشته‌اش به امر آشنا - بدون تبدیل «تجربه‌ی زیسته» به ژانر و گونه‌ی هنری با روابط از پیش معلوم - تصور چیزی متفاوت و نو را برای خواننده ممکن سازد. نوشته‌ی پیش رو از برجر - نویسنده‌ای که از تجربه‌ی رویارویی‌اش با موقعیتی متفاوت می‌نویسد - بیانیه‌ای‌ست درباره‌ی چگونگیِ تلاش بی‌وقفه برای نوشتن بدون فروکاهش‌گری؛ درباره‌ی خلاقیتی که اجازه می‌دهد تجربه و زندگی به واژه درآیند، بی‌آنکه تازگی و نوبودنشان که حاصل «برخورد» و «اتفاق» است، در فرایند نوشتن حذف و زدوده شود؛ درباره‌ی چگونگی نوشتن که مثل حرکت ماکوی دستگاه بافندگی دوری و نزدیکی هر دو را در بر می‌گیرد: برای نوشتن، همان‌طور که برای بافتن، باید با تلاشی خستگی‌ناپذیر به موضوع نزدیک و از آن دور شد، باید جلو رفت و عقب کشید، نزدیک آمد و دور نشست.

نداستن، نه دانستن

از شیر یا خط تا فال و باقی آزمونهای من-در-آوردی دیگر؛ عجیب و جالب نیست که خیلی وقتها تنها و تنها پیش‌بینی‌ناپذیر و پس نامعلوم بودنِ نتیجه‌ی آزمونی خودساخته، تضمین‌کننده‌ی درستی تصمیم یا کاری‌ست که انجام یا عدم انجامش را به امتحان گذاشته‌ایم؟ ضامن درستی و حقیقت، گاهی - خیلی وقتها شاید - ندانستن است، نه دانستن -- از من به شما نصیحت.

کیتلر و وارونه‌سازی هگل

معروف است که مارکس هگل را - که بنا به درک مارکس روی سرش ایستاده بود - سر و ته کرده و روی پاهایش بازگردانده. از قرار، عملیّات وارونه‌سازی مارکس، موفقیّت‌آمیز بوده و دیگران را هم خوش آمده و در طولِ تاریخِ اندیشه، بعضی دیگر هم تلاش کرده‌اند، هگل را - که گویا علاقه‌ی مفرطی به بَدَل‌کاری داشته و هرقدر روی پا برش می‌گرداندند، روی سر می‌رفته - وارونه کنند.

به ظن من، یکی از زیباترین وارونه‌سازهای هگل را کیتلر آلمانی مرتکب شده. کیتلر که آثارش را بیشترْ نظریه‌پردازهای رسانه می‌خوانند و کمابیش از چشم دیگران در رشته‌های دیگر - متأسفانه - دور مانده، خیلی‌ها برای بحث پیچیده، اندیشمندانه و استخوان‌دارش در«شبکه‌های گفتمان ۱۸۰۰/۱۹۰۰» - که در آن به زیبایی روش فوکو را به روش لکان پیوند زده - می‌شناسند. به گمان من و با سواد اندکم، کیتلر دقیقتر از فوکو و لکان - هر دو - نشان می‌دهد که سوژه‌ی مدرن از کجا پیدایش شده و به کجا می‌رود. قضاوت را امّا فروبگذاریم وبحث درباره‌‌ی اهمیّت کیتلر و کار سترگش را به وقت دیگری موکول کنیم و فقط به روش کیتلری سروته‌سازی هگل بپردازیم.

هگل در پدیدارشناسی روح می‌گوید که آدمیزاده، جوهره‌ای دارد و متقابلاً این جوهره‌ی درونی پدیدارهایی بیرونی دارد از جمله در « دهان و دست و صدا و دستخط» آدمیزاده‌ی فوق‌الذکر. کیتلر، امّا ادّعا می‌کند که هگل سروته ایستاده: دستخط، پدیدارِبیرونیِ سوژه‌ای که جوهره‌ی درونی‌اش را یافته نیست. نه که تنها اینطور نباشد؛ بلکه هگل - بنا به عادت دیرینه‌اش - دوباره سر و ته ایستاده: درست برعکس آنچه هگل می‌اندیشد، در اندیشه‌ی کیتلر، سوژه‌ی مورد بحث و جوهره‌اش حاصل تربیتِ «دهان و دست و صدا و دستخط» هستند. کیتلر تا آنجا پیش می‌رود که می‌نویسد «فرد» را دستخطِ پیوسته خلق کرد و آن کسی که با حروف جدا (بلاک لترز، اصطلاحاً) می‌نوشته - هر کس که بوده - «فرد» نبوده.

وارونه‌سازی کیتلر را - که به مادیات نوشتن توجّه می‌کند - شخصاً بسیار دوست دارم. کیتلر، بحث درباره‌ی مادیات و اشیای نوشتن را بعدتر، به سیاق هایدگر - که نوشتن با ماشین تحریر را معادل تغییری در ارتباط انسان و هستی می‌دید - و نیچه - که مشهور است بعد از آزمون ماشین تحریر هَنسِنش نوشت «ابزار تحریرمان، روی فکرمان هم تأثیر می‌گذارند» - درباره‌ی ماشین تحریر پی می‌گیرد - که اگر مجال بود، بعدتر درباره‌اش می‌نویسم.

پ.ن. داستان نیچه و ماشین تحریر هنسن دانمارکی اصلش را اینجا ببینید و شعرش را درباره‌ی ماشین تحریرش بخوانید.