« October 2010 | Main | December 2010 »

باکلاسهای بی‌پول

پدیده‌ای که در ایران، پیشتر هم البتّه بوده و این سالها بفزونی می‌بینیم، گونه‌ای تلاش برای فرار از بازتولید طبقه و رهایی از مقدورات سرمایه‌ی پایین اقتصادی به مددِ افزایش گونه‌های دیگر سرمایه است. هرچند سرمایه‌ی فرهنگی و اقتصادی آن‌طور که بوردیو و بسیاری دیگر نشان داده‌اند، دست به دست هم مفهوم طبقه را شکل می‌دهند؛ اینجا، نگاه من علی‌الحساب به سرمایه‌ی فرهنگی‌ست.

در مورد ایران اتّفاق جالب این است که دو موضوعی که بوردیو کمتر بهشان توجّه نشان داده، نقش اساسی در فرار از بازتولید طبقه بازی می‌کنند. اوّلی نقش سرمایه‌ی اجتماعی‌ست. هرچند بوردیو مثلاً در «تمایز» درباره‌ی سرمایه‌ی اجتماعی هم – کوتاه – صحبت می‌کند، امّا – بحق؛ از آنجا که کتاب سراسر درباره‌ی سرمایه‌ی فرهنگی‌ست – تأکیدی بر سرمایه‌ی اجتماعی نمی‌گذارد. حال آن‌که، این‌روزها احتمالاً همه‌جا و خصوصاً در مورد ایران، این موضوع را به وفور می‌بینیم که کسی که به حسابِ فرهنگِ مسلّط از خانواده‌ای با سرمایه‌ی فرهنگی پایین آمده، با گسترش شبکه‌ی دوستی‌هایش به آدمهایی با سرمایه‌ی فرهنگی بالا – که این‌روزها به قیاس گذشته‌ها دسترس‌پذیرتر هستند – سرمایه‌ی اجتماعی‌اش را به سرمایه‌ی فرهنگی تبدیل می‌کند. به عنوان نمونه، اگر خودتان جزوی از این دسته نیستید، جستجو کنید و ببینید در اطرافی‌هایتان چند نفر را می‌شناسید که خانواده‌شان مثلاً موزیک لُس‌آنجلسی را – که از منظر فرهنگ مسلّط مبتذل است – می‌پسندند و موسیقی «اصیل» خسته‌شان می‌کند، امّا خودشان ذائقه‌ی فلان کنسرت موسیقی اصیل ایرانی یا کلاسیک غربی را دارند و موسیقی «خوب» را ستایش می‌کنند. حالا جستجو کنید که تا چه اندازه این تغییر ذائقه محصول تبدیل سرمایه‌ی اجتماعی (ساده‌تر: آشنایی‌ها) به سرمایه‌ی فرهنگی‌ست.

مورد دیگر، نقش تحصیلات و به قول علمای علم جامعه «اجتماعی‌شدن ثانویه»ست. در چارچوب بوردیو، تأکیدِ فراوان بر خانواده‌ست. خانواده، نقش بسزایی در بازتولید طبقه دارد. امّا آنچه کم‌وبیش شاهدیم، نقش و تأثیر مدرسه و دانشگاه در تلاش برای فرار از این بازتولید است. باز، می‌توانید – اگرنه در خودتان احتمالاً در اطرفیان‌تان – کسانی را بیابید که به دلیل تحصیل – خصوصاً در دانشگاه که آدم‌ها از طبقات مختلف در کنار هم درس می‌خوانند – ذائقه‌شان تغییر پیدا کرده و به سرمایه‌ی فرهنگی‌شان – از نگاهِ فرهنگِ مسلّط – افزوده شده. هرچند به گمان من نقش مدرسه و دانشگاه پررنگ است، این اجتماعی‌شدن ثانویه، تنها محدود به آموزش سنّتی نیست و طیف وسیعی از امکانات و از جمله رسانه را در برمی‌گیرد.

مسأله امّا به نظرم به اینجا ختم نمی‌شود. تغییر در سویه‌ی دیگر معادله هم رخ داده. در طبقات فرادست با سرمایه‌ی فرهنگی و اقتصادی بالا، آنچه در برابر اتّفاق افتاده و بیشتر از پیش شاهدش هستیم، گسترش سلیقه‌ست. سلیقه‌ی «ناب»، جای خودش را به سلیقه‌ی «متنوّع» می‌دهد: آنها که فقط فیلم‌های مستقّل و هنری می‌دیدند – یا دستِ کم این‌طور وانمود می‌کردند – حالا ناخُنی هم به فیلم‌های تجاری می‌زنند و آشنایی‌شان را با این مقوله و بلکه تسلّطشان را بر موضوع پنهان نمی‌کنند و بلکه برعکس، حُسن و نشان سرمایه‌ی فرهنگی بالا می‌دانند.

بنابراین تغییر در دو طرف طیف رْخ داده. با این‌حال، آن‌چه برای من مهم است این تغییرها به خودی‌خودشان نیستند؛ بلکه برآیندها و نتایج این تغییرات است. تغییر در ذائقه (به عبارت بهتر تغییر از «ناب‌گرایی» به «تنوّع‌گرایی») برای طبقات فرادست، پیامدهای منفی چندانی ندارد و برعکس، در نظامی که ارزش‌هایش را طبقه‌ی مسلّط تعیین می‌کند، حُسن هم بشمار می‌رود. در عوض، برای طبقه‌ی فرودست، مشکلی که پیش آمده و به نظرم می‌شود فراوان دیدش این است که هرچند آن‌ها ذائقه‌ی خود را تغییر داده‌اند و «خوش سلیقه» و «تحصیل‌کرده» شده‌اند و به سرمایه‌ی فرهنگی‌شان افزوده‌اند، امّا از آن طرف در بسیاری موارد آن چیزی که به طور ضمنی وعده‌اش را گرفته بودند، دریافت نمی‌کنند. سرمایه‌ی فرهنگی – در هر نوعش، از مدرک و مهارت‌های فرادستانه تا ذائقه‌ی «برتر» – برای این دسته، به راحتی و با نرخ خوبی به سرمایه‌ی اقتصادی تبدیل نمی‌شود. هرچند این گروه شبیهِ «باکلاسها» شده‌اند – مثلاً «لیسانسیه» و «فوق لیسانسیه» و دکتر شده‌اند و بلدند چطور فرهنگِ بالا را بستایند – امّا از منظر اقتصادی و طبقاتی تفاوت چشم‌گیری با نسل قبل‌شان نکرده‌اند. بخشی از خشمی که در این گروه نسبت به محیط می‌بینیم از همین‌جا می‌آید.

یکی از چالش‌های اصلی دولت‌های اخیر در ایران و دولت‌هایی که از پس این می‌آیند، همین «معضل» است: جوانان و میان‌سال‌هایی که حالا ذائقه و مدرک طبقه‌ی فرادست را دارند، امّا وعده‌های اقتصادی که سامان طبقاتی بهشان بطور ضمنی وعده داده، محقق نشده و حالا خشمگین هستند.

-----
پ.ن. ایده‌ی ابتدایی این بحث از توصیه‌ی بزرگواری آمد که گفت: می‌خواهی موفّق باشی اینجا که هستی، سعی کن دوستانی از طبقه‌ی بالای متوسّط پیدا کنی و حتماً در کلاسهای درک موسیقی غربی شرکت کن. دیدم دوستِ بزرگوار ما در واقع به تجربه دارد از «سرمایه‌ی اجتماعی» و «آموزش» صحبت می‌کند.

چه می‌توان کرد؟

افزوده 2 - اینجا گفته که کسی که کارش ساخت تله‌کابین است، وسیله‌ی ایمن‌تری برای روستا طراحی کرده و قرار است به زودی پل عابری هم روی رودخانه بسازند.
افزوده:‌ پدرم در بخش نظرات این موضوع را طرح کرده که فوری‌ترین و ارزان‌ترین راه این است که الکتروموتور گیربکسی ترمزدار خریداری و نصب شود تا روستایی‌ها لازم نباشد با دست کابل را بکشند. به نظر بسیار عملی و سریع و ارزان می‌آید. اگر به کسانی که می‌توانند فعالیتها را سازماندهی کنند، دسترسی دارید، این پیشنهاد را در میان بگذارید.
----------

مسلّم است و قبول که وظیفه‌ی دولت پیش از همه، رسیدگی به وضعیّت شهروندانش است و خصوصاً بی‌معناست وقتی از مشکلی مطّلع می‌شود، برای رفعِ سریع آن اقدام نکند. امّا از طرف دیگر، از منطق استفاده‌ی سیاسی بردن از رنج و دردِ دیگران هم خیلی سر در نمی‌آورم. مطمئناً این وسط، کمترین سود را آنهایی می‌برند که از مسأله رنج می‌کشند. مسأله ساده است: اکنون ما می‌دانیم که در روستای گاودانه هر روز این خطر وجود دارد که انگشتان کسی دیگر (کودک، بزرگسال، مرد یا زن تفاوت نمی‌کند) به خاطر نبودِ پُل و استفاده از گرگر قطع شود. چه از دستِ ما – نه قطعاً برای خودمان که برای روستائی‌های گاودانه – برمی‌آید؟ احتمالاً هزینه‌ی ساختِ پُل زیاد است و طول می‌کشد تا ساخته شود و از آن بدتر به اجازه‌ی فُلان اداره و سازمان هم نیاز است که زمان می‌برد. امّا راه حل ساده‌تر شاید این باشد که با جمع‌آوری پول – خصوصاً از آنها که دست‌شان به دهنشان می‌رسد و شاید دغدغه‌ی کمک هم داشته باشند – کسی ترتیب خرید یکی دو وسیله‌ی نقلیه‌ای ارزان‌قیمت را بدهد و احتمالاً آنهایی را که در روستا رانندگی بلدند، تشویق کند تا با مشارکتِ هم «سرویس»ی راه‌اندازی کنند (یا حتّا با بخشی از پولی که جمع می‌شود یک‌نفر را از بین روستایی‌ها برای این شغل استخدام کنند) و هر دو ساعت مثلاً مردم را از روی پل روستای کلات به مقصدشان ببرند و بیاورند. این راه حل، راه حل خوبی برای این مقطع (تا پل ساخته شود) به نظر می‌رسد؛ چراکه هم‌زمان کم‌خرج است و احتمالاً پیامدهای منفی‌اش برای روستایی‌ها بسیار کمتر از نتایج مثبتش است. شاید راه‌حل‌های بهتر (سریعتر، کم‌هزینه‌تر از نظر اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی) هم باشد و احتمالاً هست. امّا لازم است یکی که تجربه‌ی این‌دست کارها را دارد و روش‌های سازمان دادن به کمک‌های مردمی را می‌داند و در این هیاهو که سیاستِ داخلی و خارجی و شعر و مقاله به سلامتِ روستاییانِ گاودانه پیوند خورده، صدایش شنیده می‌شود، دستی بالا بزند و کاری کند.