« August 2010 | Main | October 2010 »

خستگی نظری!

بگذارید به حساب خستگی. امّا شما قضاوت کنید و ببینید واکنش شما چه خواهد بود به خواندنِ جدل‌هایی که یکی ادّعا می‌کند راه حل نهایی نگاه به مسایل اجتماعی را یافته و دیگران را مسلسل‌وار یک به یک به بادِ انتقاد می‌گیرد که فلان موضوع در روایتِ فلانی وجود ندارد و آن دیگری این موضوع را که من حالا می‌بینم، ندیده و الی آخر. بعد سعی می‌کند که نظر همین دیگران را به معنی تحتِ لفظی کلمه روی هم بریزد و سعی کند همه‌ی سوراخ سنبه‌ها را بپوشاند تا نظریّه‌ش بی‌خلل بنظر برسد و در ضمن همه چیزی را هم در بر بگیرد. این مرض که اگر در چارچوبی که من ارائه می‌دهم فکر کنید، هیچ چیز بیرون نمی‌ماند، ظاهراً دامن‌گیر جامعه‌شناسی شده و ولش نمی‌کند.

البتّه اینها را می‌توانید جدّی نگیرید. بیشترشان برمی‌گردد به کلاسی که در دانشکده‌ی جامعه‌شناسی این نیمسال دارم. به‌هیچ‌وجه نمی‌خواهم بی‌احترامی کنم به رشته‌ای که خودم هم دانشش را آموخته‌ام. امّا دستِ کم یکی دو هفته‌ی گذشته این حس بهم دست داده که جامعه‌شناسی – دستِ کم بخشی از جامعه‌شناسی – بسیار «سطحی» شده.

نمونه‌اش – با همه‌ی احترامی که برایش قائلم – جفری الکساندر است که تبِ جامعه‌شناسی فرهنگی نو-دورکهایمی‌اش در ایران هم بود – و نمی‌دانم به لرز نشسته هنوز یا نه. نوشته‌هایش بعضاً دیگر – بی‌رودربایستی – خنده‌دار است. نوشته‌ی کلاسیکش همراه با فیلیپ اسمیت درباره‌ی گفتمان جامعه‌ی مدنی در آمریکا – که بعداً برمبنای آن و دیگر کارهایش برنامه‌ی جامعه‌شناسی فرهنگی قوی را در برابر جامعه‌شناسی فرهنگ و برنامه‌ی ضعیف جامعه‌شناسی فرهنگی پیشنهاد می‌کند – یکیش مثلاً. چارچوب فکرش را خیلی سفت و محکم می‌گوید و بعد می‌گوید که ببینیم حالا چطور این نگاه ما معجزه می‌کند. بعد نمونه پشتِ نمونه می‌آورد که هیچکدام به گفتمان جامعه‌ی مدنی مربوط نیستند و بیشتر درباره‌ی نهادهای سیاسی‌ند! بعد آدم با خودش حدس می‌زند که چرا باید چنین باشد و به این نتیجه می‌رسد که نکند برای اینکه بگویند کاربرد نظریّه‌ی ما وسیع‌تر از این حرف‌هاست، تقلّب کرده‌اند و گفته‌اند این درباره‌ی جامعه‌ی مدنی‌ست – که «بزرگ‌تر» است؟ بعد همه‌ی گذشتگان و معاصرانشان را یکی‌یکی سلّاخی کرده‌اند و به بعضی گفته‌اند که اینها فروکاهش‌گرند و دستِ آخر می‌بینی که خودشان کل مسأله را تقلیل داده‌اند به دوتایی «دموکراتیک»/«غیردموکراتیک» که معلوم نیست با چه لطایف‌الحیلی از دوتایی «مقدس»/«نامقدّس» دورکهایم گرفته شده.

بعد وقتی که مثلاً یک عدّه‌ی دیگر (مثل بتانی و همکاران) الکساندر و اسمیت را نقد می‌کنند و تلاش می‌کنند که مدل را دستِ کم پیچیده‌تر کنند، دادِ الکساندر در می‌آید که «شما چقدر نافهیمید! اینی که شما می‌گویید، همینی‌ست که ما می‌گوییم. چرا؟ نگاه کنید! ما با تردستی این نمونه‌هایی را که شما در برابر نگاه ما آوردید می‌چپانیم داخل مدل خودمان. ببینید جا رفت! لطفاً اعتراض هم نکنید. چون اصل بر این است که نه چیزی از مدل ما بیرون می‌ماند و نه اینکه هیچ سوراخی دارد!» حالا اینکه چه اصراری هست که یکی در مورد همه چیز حرف بزند و هیچ چیز بیرون نماند، همانطور که گفتم مرضی‌ست که دستِ کم بخشی از جامعه‌شناسی را ول نمی‌کند. اینکه چرا انسان‌شناسی آسوده‌تر است از این منظر، جوابش سخت نیست.

بعد باحال‌تر از اینها، بعضی دیگر از مثلاً منتقدانشان هستند سر همین کلاسی که دارم. طرف می‌گوید که در «برنامه‌ی قوی» (که در سال 2003 اشتباه نکنم منتشر شده) الکساندر گفته که در برنامه‌ی ما، عاملیت هم می‌گنجد و همه‌ش ساختار نیست، امّا در «جامعه‌ی مدنی» (که در دهه‌ی نود منتشر شده) ردّی از عاملیت نمی‌بینیم. جالب اینجاست که در «جامعه‌ی مدنی» در بخشی که چارچوبش را ترسیم می‌کند حرفی از عاملیت نمی‌زند اصلاً (گرچه بعداً هم که حرف می‌زند، بهتر بود که نمی‌زد و می‌گذاشت که چارچوبش همین‌طور سوراخ می‌ماند. هرقدر اصلاحش کرده، بدتر شده!). با این همه، این نقد که در واقع از کسی انتظار داشته باشیم که دهه‌ی نود بداند که در دوهزار و سه چه خواهد گفت، اسمش می‌شود «تفکّر انتقادی» که دانشجو باید داشته باشد. خسته نباشید!

شما بگذارید به حسابِ خستگی. امّا این آخری را هم درباره‌ی نمایش تفکّر انتقادی بگویم که وقتی نوشته‌های آکادمیک را می‌خوانی این احساس بهت دست می‌دهد که همه‌ی گذشتگان و معاصران یا اشتباه کرده‌اند یا آن بخشی را که درست گفته‌اند در راستای حرف منی که این مقاله را می‌نویسم، گفته‌اند. کم‌کم یاد می‌گیری که اینطوری از خود راضی بشوی و مقاله که مینویسی، فنّش را بیاموزی و نگویی که حرفی که من می‌زنم با حرفِ این چهار نفر جور در می‌آید. برعکس بگویی که حرفِ این چهل نفر که مُفت؛ حرف این چهار نفر هم با حرف من جور می‌افتد (و نه برعکس)!

شما بگذارید به حساب خستگی. ولی بعداً خودتان قضاوت کنید...