« August 2009 | Main | October 2009 »

توضیح شاید غیرضرور به بهانه‌ی یکسالگی اقامتمان در ولایت مینئاپولیس

اگر اخبار ایران را دنبال می‌کنید، لابد این گزارش چند روز پیش را درباره‌ی پشتِ صحنه‌ی دیدار احمدی‌نژاد با دانشجویان آمریکایی در نیویورک دیده‌اید. در گزارش آمده که دانشجوها از ایالت‌های دورافتاده‌ی مینه‌سوتا و یوتا به نیویورک آمده بودند و چه و چه. قصدِ مو از ماست کشیدن ندارم؛ همان‌طور که قصدم اعاده‌ی حیثیّت از مینه‌سوتا هم نیست که اصولاً به من چه! قصدم این است که به بهانه‌ی اقامتِ حالا یک‌ساله‌مان در این ایالت، کمی از ویژگی‌های سیاسی و فرهنگیش بگویم تا دستِ کم اگر منظور از «دورافتاده» چیزی شبیه به «عقب‌مانده» است، آن بخش گزارش را تصحیح کرده باشم.

در اوّلین جلسه‌ی یکی از کلاس‌های دانشگاه – که در واقع درس مقدّماتی انسان‌شناسی فرهنگی‌ست – به عنوان دستیار آموزش باید به تحرّک بحث بین دانشجوها کمک و آن‌را هدایت می‌کردم. موضوع بحث‌شان ویژگی‌های فرهنگی مینه‌سوتا بود و ارزش‌هایی که مردمانش به آن پایبندند. دانشجوها که عموماً از مینه‌سوتا یا ایالت‌های همسایه‌اش بودند، قرار بود با یک‌جور درون‌نگری و بیان تجربه‌های زیسته‌شان در این‌باره صحبت کنند. یکی از موضوعاتی که در هر دو کلاس مطرح شد، شهرتِ مینه‌سوتا به ایالتِ مردمانی با دانش سیاسی بالا و علاقه‌ی فراوان به سیاست بود. جالب اینجاست که در انتخابات اخیر ریاست جمهوری، مینه‌سوتا بالاترین مشارکت را بین تمام ایالت‌های آمریکا داشته. ذائقه‌ی سیاسی مردم ایالت هم ظاهراً دموکرات است و در بیشتر رأی‌گیری‌های ریاست‌جمهوری تا آنجا که می‌دانم به حزب دموکرات – یا در واقع به شعبه‌ی مینه‌سوتایی حزب که نامش «حزب دموکراتیک-کشاورز-کارگر» است – رأی داده‌اند. حزب، که حاصل پیوند دو حزب دموکرات و حزب کشاورزی-کارگری‌ست، نفوذ زیادی بین مردم ایالت – که خیلی‌هاشان خودشان را دی‌اف‌اِلِر و نه دموکرات می‌نامند – دارد. حزبِ ائتلافی هم البته حاصل تلاش‌های شناخته‌شده‌ترین سیاست‌مدار ایالت، هیوبرت هامفری (رقیبِ بازنده‌ی حزب دموکرات به نیکسون) است.

جز سیاست، در آموزش – از جمله آموزش دانشگاهی ولی بویژه آموزش مدرسه‌ای – هم ایالت، صاحبِ نام است. مثلاً این‌که میانگین نمره‌ی دانش‌آموزانش در آزمون ای‌سی‌تی – که رقیب آزمون اس‌ای‌تی‌ست و بیشتر در ایالت‌های مرکزی و جنوبی به کار می‌رود – اوّل در تمام آمریکاست. این آزمون چیزی شبیه به کنکور خودمان است و نمره‌اش در کنار برخی دیگر از معیارها، در انتخاب دانشگاه اهمیّت فراوان دارد. ایالت همچنین بیشترین نسبتِ دارندگان دیپلم دبیرستان را به جمعیّت در سراسر آمریکا داراست. به همین دلیل، باز تا آنجا که من می‌دانم، برخی خانواده‌ها که تحصیل و آموزش فرزندانشان برایشان مهم است، حتّا از ایالت‌های دیگری به مینه‌سوتا مهاجرت می‌کنند.

جز سیاست و آموزش، به عقیده‌ی آنها که اینجا زندگی کرده‌اند، مینئاپولیس یکی از پایتخت‌های هنری آمریکاست. خصوصاً در هنرهای نمایشی و تئاتر، ایالت به دلیل برگزاری جشنواره‌ی معتبر فرینج در تابستان، مشهور است. در واقع فرینجِ مینه‌سوتا، بزرگترین جشنواره‌ی غیررقابتی تئاتر در آمریکا با بیش از هشتصد اجرا در حدود ده روز است. تعداد بلیت‌های نمایش که در شهرهای دوقلوی مینئاپلیس و سینت پاول فروخته می‌شود، بعد از نیویورک‌سیتی رتبه‌ی دوّم را دارد. مجموعه‌ی سالن‌های نمایش گاتری هم در سطح ملّی مشهورند. مردم شهر، یکی از بالاترین رتبه‌های مطالعه و خرید کتاب را در سراسر آمریکا دارند. هرچند، مینه‌سوتا از نظر ادبیات داستانی چندان مشهور نیست و به هیچ‌وجه مثلاً مانند آیُوا – که نویسندگان بنام زیادی را پرورده و برنامه‌های دانشگاهی عالی در نویسندگی خلاق (از جمله کارسوقِ نویسندگان آیُوا در دانشگاه آیُوا) دارد – به ادبیات داستانی شهره نیست. با این حال، مشهورتر از همه اسکات فیتزجرالد، در سینت‌پاول به دنیا آمده و دوره‌ای – هرچند کوتاه – از زندگیش را آنجا گذرانده. در فیلم هم – همانطور که قبلاً نوشته بودم – برادران کوئن اهل مینه‌سوتا هستند و بسیاری از آثارشان را اینجا ساخته‌اند.

جز این، از نظر فرهنگی مردم علاقه‌ی زیادی به مصرف محصولات محلی، خرید از تعاونی‌های عضو-گردان، ورزش – و خصوصاً ورزش‌های مرتبط با طبیعت – و البته رفت‌وآمد با دوچرخه دارند. از نظر اقتصادی، دفتر بعضی از مهم‌ترین شرکت‌های آمریکایی و بین‌المللی (مثل تارگت، تری‌ام، کارگیل، بست‌بای، یو‌اس بنکارپ) در این ایالت واقع است. هرچند درآمدها چندان عادلانه توزیع نشده – و این‌را مردم شهر خیلی خوب می‌دانند – متوسّط درآمد سالانه‌ی مردم ایالت، جزو ده ایالتِ اوّل آمریکاست.

خلاصه این‌که همه‌ی اینها را که کنار هم بگذاریم، به نظرم نمی‌آید که مینه‌سوتا ایالتِ دورافتاده‌ای – دستِ کم در آن معنایی که من برداشت می‌کنم – باشد.

مسأله‌ی واگن و موقعیّت زمان

آنهایی که «بادبادک‌باز» خالد حسینی را خوانده یا دیده‌اند، بیش از همه به دهشتِ صحنه‌ی تجاوز به حسن خُردسال اشاره می‌کنند. امّا به نظرم آن‌چه که در یتیم‌خانه‌ای می‌گذرد که امیر در دوره‌ی استیلای طالبان در آن سهراب را جستجو می‌کند، شاید برای بسیاری حتّا دردناک‌تر از صحنه‌ی تجاوز به حسن باشد. آن‌چه در گفتگوی بین امیر و زمان – مدیر یتیم‌خانه – می‌بینیم، بازگوکننده‌ی تنگنایی اخلاقی‌ست. خواننده و بیننده خودش را در موقعیّت دردناکِ مدیر یتیم‌خانه می‌گذارد و می‌پرسد که اگر من به جای او بودم چه می‌کردم و از این‌که نمی‌تواند به سادگی به جوابی سرراست برسد، آشفته می‌شود. در صحنه‌ی یتیم‌خانه، امیر جوان – که در کودکی از افغانستان گریخته و باقی عمرش را ایالات متّحد گذرانده – به جستجوی سهراب – پسرِ حسنْ دوستِ دورانِ کودکیش – به سرزمین تحت حاکمیّت طالبان می‌آید تا در یتیم‌خانه‌ای او را بیابد و با خود به آمریکا برگرداند. وقتی امیر – به همراهی فرید – به یتیم‌خانه می‌رود و در آنجا سراغِ حسن را می‌گیرد، زمان - مدیر یتیم‌خانه - می‌گوید: چیزی که می‌خوام بهت بگم، اصلاً خوشایند نیست. چیزِ خطرناکیه. چقدر برات مهمه که برادرزاده‌ات رو پیدا کنی؟
امیر: بدونِ اون از افغانستان بیرون نمی‌رم.
زمان: این حرفی رو که می‌زنم، از من نشنیده بگیر.
امیر: بهت قول می‌دم.
زمان: اینو بهت می‌گم بخاطر اینکه بهت اطمینان دارم. چون قیافه‌ت شبیه آدمای نااُمیده... یکی از آدمای طالبان، هر یکی دو ماه می‌آد و به یتیم‌خونه سر می‌زنه. با خودش پول نقد می‌آره. اونقدرها زیاد نیست؛ امّا از هیچ‌چی بهتره. معمولاً با خودش یکی از دخترا رو می‌بره. امّا نه همیشه.
امیر: و تو بهش اجازه می‌دی؟
زمان: چاره‌ای ندارم.
امیر: تو مدیر اینجایی. تو باید مراقب این بچّه‌ها باشی.
زمان: کاری از دست من بر نمی‌آد.
امیر [با عصبانیّت]: تو بچّه‌ها رو می‌فروشی!
فرید: آروم باش...
امیر: تو اینجایی که ازشون حمایت کنی.
زمان: آره من اینجام که ازشون حمایت کنم. امّا تو چی برادر؟ تو می‌آی اینجا که یکی از بچّه‌ها رو نجات بدی؛ با خودت برش گردونی آمریکا و زندگی خوبی براش تأمین کنی. این کارت قهرمانانه به نظر می‌آد؛ نه؟ زنت باید خیلی بهت افتخار کنه. امّا بقیّه‌ی این دویست تا بچّه چی؟ هیچ‌وقت دیگه اونا رو نمی‌بینی. هیچ‌وقت صدای ناله‌شون رو توی شب نمی‌شنوی. من پس‌انداز همه‌ی عمرم رو خرج این یتیم‌خونه کردم. هرچی این همه مدّت داشتم یا بهم ارث رسیده بود، فروختم و محض رضای خدا خرج اینجا کردم. تو فکر می‌کنی که من هیچ قوم و خویشی تو پاکستان یا ایران ندارم؟ من هم می‌تونستم برم و به هر جای دیگه‌ای فرار کنم. شاید می‌تونستم فرار کنم آمریکا. ولی نکردم. موندم. اینجا موندم به خاطر این بچّه‌ها. اگه قبول نکنم که به اون آدم طالبان یه بچّه بدم، ده تا با خودش می‌بره. پس می‌ذارم یکی ببره و قضاوت رو می‌سپارم به خدا. پول کثیفش رو می‌گیرم و می‌رم بازار و واسه این بچّه‌ها غذا می‌خرم. فکر می‌کنی پول رو واسه خودم خرج می‌کنم؟ [با اشاره به ظاهر کهنه و ژنده‌اش] یه نگاه به من بکن! به من نگاه کن!
فرید: چه بلایی سر بچّه‌هایی می‌آد که با خودش می‌بره؟
زمان: بعضی وقتا برمی‌گردن. بیشتر وقتا نه.

موقعیّتِ زمان، یک تنگنای اخلاقی تمام‌عیار است. مشابه این تنگنا را پیشتر فیلیپا فوت – فیلسوف بریتانیایی اخلاق – در مسأله‌ی واگن به شکل یک چالش فرضی طرح کرده بود و بعد از آن بسیاری به این مسأله پرداخته‌اند و حتّا شکل‌های دیگری از آن را طرح کرده‌اند. مسأله می‌گوید که کنترل واگنی از دست رفته. پنج نفر در مسیر واگن رهاشده هستند و با برخورد با آن خواهند مُرد. بختی برای نجات جان این پنج نفر وجود دارد: می‌توان مسیر حرکت قطار را تغییر داد. امّا در مسیرِ جدید، یک نفر سر راه قطار است و جانِ او در خطر خواهد افتاد.

سؤال اینجاست که چه باید کرد؟ باید جهتِ مسیرِ قطار را تغییر داد؟ آیا «باید» جهتِ آن‌را تغییر داد یا اگر جهتش را تغییر دادیم، «اشکالی ندارد»؟ آیا اصلاً این وظیفه‌ی اخلاقی ماست که جهت را تغییر بدهیم؟ آیا کار درستی‌ست که در یک معنا بشویم قاتلِ آن کسی که ظاهراً قرار نبوده بمیرد تا جانِ پنج نفرِ دیگر را – که مرگشان در یک تفسیر تقصیرِ ما نیست – نجات دهیم؟ هرچند در مفروضات بین دو مسأله فرق هست، امّا آیا اگر جای زمان - مدیر یتیم‌خانه - باشیم و یک بچّه را بفروشیم تا جانِ ده بچّه‌ی دیگر را نجات بدهیم، کارِ درستی کرده‌ایم؟ یا اصلاً باید این کار را بکنیم؟

من و سیما در این‌باره صحبت کردیم و تبادل نظر. دوست داریم اگر شما هم چیزی به ذهنتان می‌رسد – از پاسخ سرراست تا بررسی جوانبِ گوناگونِ دو مسأله‌ی موجود – بگویید. برای گسترش دیدگاه‌ها و ادامه‌ی بحث استفاده خواهیم کرد.