« November 2008 | Main | January 2009 »

ششم

عشق هم مثل هر مذهبِ موجودِ دیگری نیازمندِ واسطه‌هاست. همان‌گونه که مجسّمه‌ای از بودا یا تصویری از کعبه، حسّی مذهبی را در دلِ دیندارانِ معتقد زنده می‌کند، واسطه‌هایی هم احساس عاشقانه را دلِ آدم‌ها بیدار می‌کنند. هدیه‌های عاشقانه، نامه‌ها و خاطرات یا روزهای ویژه می‌توانند نماینده‌ی عشقِ دو نفر به هم باشند.
ششم دیماه سالگردِ ازدواجِ من و سیماست. مبارکمان باشد. :)

ترانه آی ترانه...

همه چیز شوخی‌شوخی شروع شد. چند روز پیش یکی‌مان همین‌طوری مصرع اوّل ترانه‌ای را که احتمالاً قبلاً شنیده بود، به زمزمه، غلط و اشتباه خواند و آن‌دیگری مصرعی باز به غلط و تنها با همان قافیه به آن افزود و کار بالا گرفت و قافیه‌های جدید پیشنهاد شد و اسکلتِ ترانه شکل گرفت و روایتش پدید آمد. پریروز سیما و من نشستیم و مثلاً – به خیال خودمان – دستی به سر و گوشش کشیدیم؛ حاصل، ترانه‌ای شد در نُه بیت. از آنجا که یکی از قافیه‌های پیشنهادی «سینا» بود، تصمیم گرفتیم که ترانه را به سبکِ ترانه‌های سیاهِ معمولِ این روزها، از زبانِ معشوقه‌ی جان به‌لب‌آمده‌ی سینا-نامی بگوییم. پس خواننده‌ی فرضی ترانه‌ی پایین، زن است. پیشنهادمان هم البتّه خانم هنگامه‌ست. هنگامه خواننده‌ی محبوب سینای عزیزمان است – که نه به طور کاملاً اتّفاقی هم‌نام شخصیّتِ مردِ مخاطبِ ترانه‌ست. گرچه همه خوب می‌دانیم که این توصیف‌ها به سینا نمی‌چسبد که نمی‌چسبد. پیش از انتشار، نامه‌ای برای سینا نوشتیم و کسبِ اجازه کردیم. مرقوم فرمودند:
«اصولا در کار هنر اجازه نیاز نیست و بنده معتقدم هر چه طبع هنرمند به نظرش می‌آید باید ذکر کند. خلاصه منتظر انتشار شعر شما هستم؛ فقط نگران خانم هنگامه هستم که هنگام زایمان چه بلایی سر هیکل زیبایش می‌آید!»

تعطیلی زمستانی آدم را وامی‌دارد به این‌طور فعّالیّت‌های فراغتی. تشخیص سالم و ناسالمش البتّه به عهده‌ی شما.

یکی از همین روزا، رو دِلت پا می‌ذارم
هرچی که بهم دادی، پیشِ تو جا می‌ذارم
کور بشن چشمای شور! گُم می‌شم یه جای دور
فکر نکن برای تو، ردّی از پا می‌ذارم
نمی‌خوام که بشنوم، التماس و ناله‌تُ
[هِه!] عاشقیت کشته مَنو؛ تورو تنها می‌ذارم
هرچی تهمت می‌زدی، یا دروغ بود یا خیال
این‌دفعه تو راست می‌گی: طاقچه بالا می‌ذارم!
دیگه من دوسْت ندارم، تو باشی هم‌سفرم
تو رو تا آخرِ عمر، به‌خودت وامی‌ذارم
با تو حرف زدن واسَم، یه عذابه به‌خّدا
می‌رم و تو فکرِ تو، یه معمّا می‌ذارم
امّا قبلِ رفتنم، دوست دارم تا بدونی
داری بابا می‌شی و من تو رو جـا می‌ذارم
می‌دونم دلت می‌خواد؛ امّا کور خوندی عزیز!
نه اونُ می‌ندازم و نه سرِ را می‌ذارم
اینجوری تموم کنم: تو دیگه مُردی برام
فکر نکن به یادِ تو، اسمشو «سینا» می‌ذارم

سینای عزیز، همواره زنده بماند... :) و جای احسان خالی که در کافه‌ی پاییز این‌بار سه نفری ترانه بگوییم «صیدِ بی‌تابِ کدوم تورِ منی تو، پدر سگ!» الی آخر. که البتّه در نسخه‌ی آرام – که فرضاً قرار بود تنها با پیانو اجرا شود – تغییر می‌کرد به «صیدِ بی‌تابِ کدوم تورِ منی تو، عزیزم!»

بغل‌دستی

چندین سالِ پیش، یکی‌دو سال بعد از سال‌های دبیرستان، وقتی برای بارِ اوّل فهمیدیم که حالِ ایمان بد است ومی‌خواستیم برویم عیادتش، معلّم فیزیکِ آن سال‌ها مرا دید و بی‌هیچ مقدّمه‌ای گفت «ایمان بغل‌دستی تو بود.» برای من که آن لحظه اصلاً خاطرم نبود ایمان سال دوّم دبیرستان بغل‌‌دستیم بوده، یادآوری او مثل سقفی بود که آوارِ سرِ آدم می‌شود. همان‌روز وقتی حال و روز ایمان را روی تختِ بیمارستان دیدم، آوارِ دیگری سرم خراب شد. امروز، ایمان بعدِ سال‌ها درگیری با بیماریش رفت. روحش شاد و یادش گرامی.

نوید در گروهِ دانش‌آموخته‌های سالِ ما نوشته که فکر می‌کرده سی‌چهل سال دیگر نوبتِ ایمیل‌های خبرهای فوت دوستان برسد؛ امّا می‌بیند که بیست و هشت سالگی اوّلین دوستِ هم‌دوره‌مان را ازمان گرفت. نوید پرسیده که آیا واقعاً خوشبخت‌ترین‌مان کسی‌ست که تا شصت‌هفتاد سالِ دیگر خبرِ همه‌ی دوستانش را یک به یک بشنود؟

احتیاط کن؛ التماس نکن - 2

پیشتر از دردِ سرهای آی‌آربی‌ها در دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های پژوهشی اینجا نوشته بودم. نکته‌ی بامزّه‌ای که دو-سه هفته‌ی پیش درباره‌ی سخت‌گیری آنها دریافتم این‌که آی‌آربی‌ها معمولاً نمونه‌گیری گلوله‌برفی را در پیشنهاده‌ی کار رد می‌کنند. نمونه‌گیری گلوله‌برفی برای آن‌ها که علوم اجتماعی خوانده‌اند، آشناست. برای دیگران همین‌قدر بگویم که یکی از روش‌های توسعه‌ی نمونه‌ست که به‌ویژه و البتّه نه همیشه، برای جمعیّت‌های ناآشکار استفاده می‌شود. یکی را پیدا می‌کنی که ویژگی‌های مورد نظر تو را دارد. سراغش می‌روی و او به پرسش‌هایت پاسخ می‌دهد. بعد ازش می‌خواهی اگر کس یا کسانِ دیگری را می‌شناسد که همین ویژگی‌ها را دارند و می‌توانند پرسش‌هات را پاسخ بدهند، معرّفی کند و به این‌ترتیب، نمونه توسعه می‌یابد. همان‌طور که گفتم این مورد خصوصاً درباره‌ی جمعیّت‌های پنهان – مثلاً مصرف‌کننده‌های مواد که سر نخهای زیادی ازشان نداری– کاراست. امّا مشکلِ آی‌آربی‌ها ظاهراً این است که نمی‌پذیرند تو از کسی بخواهی کسِ دیگری را معرّفی کند و احتیاطِ بیشتر اینجاست که در کلاس ما، یکی از هم‌کلاسی‌ها برای این‌که بدونِ مشکل، تأییدِ آی‌آربی را به دست بیاورد، قبل از این‌که آن‌ها ایرادی بگیرند،‌ نمونه‌گیری گلوله‌برفی را از پیشنهاده‌ی کار بیرون آورد!

بگذریم؛ اینجا قاعده‌ی احتیاط بهتر از تأسّف‌ست، نمودهای بسیاری دارد و از جمله، در مورد آتش‌سوزی خیلی شدید است. علایم و نشان‌ها و راهنماها و نقشه‌ها این‌را می‌رساند که انگار همه در حال آماده‌باش‌ند که هرلحظه جایی آتشی به پا شود. اخیراً هم در روزنامه نوشته بود که ایالتِ مینه‌سوتا – بعد از بسیاری ایالاتِ دیگر – قانونی را به تازگی اجرا می‌کند که سیگارها باید از این بعد طوری باشند که اگر مدّتی بی‌استفاده جایی رها شوند، خود به خود خاموش گردند. در روزنامه با مادرِ یکی از دخترانِ دانشجو که پارسال در خانه‌اش با آتشی سوخته بود که احتمال می‌دهند منبعش سیگارِ رهاشده باشد، مصاحبه کرده بودند و خیلی ابرازِ خوشحالی می‌کرد از اجرای این قانون. البتّه گویا سیگارها هم کمی گران شده‌اند.

آژیرِ توفان هم یکی دیگر از پیشگیری‌ها و احتیاط‌های مردمانِ اینجاست. در کلاس درس نشسته‌ای، که می‌بینی آژیری شبیه به همان‌ها که موشک‌باران یا ورودِ هواپیماهای دشمن را اعلام می‌کند، به صدا درآمد. البتّه هیچ‌کس هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد؛ امّا گویا معنا و مفهوم خاصّی دارد که مثلاً توفانی در راه است؛ هرچند دو باری که من آژیر را شنیدم، چیزِ خاصّی ندیدم... این‌طوری‌ها.

زادراز - هفت

نوشتن دوطرفه‌ست. نمی‌توانی بنویسی بی‌آنکه نوشته شوی. این‌را گمانم آنها که شده کوتاه، نوشته‌اند، به تجربه تأیید می‌کنند. دلباخته‌ی تجربه‌های از این دستم. اسمش را بگذاریم تجربه‌ی تماس؛ پیشتر نوشته بودم که نمی‌توانی لمس کنی بی‌آنکه لمس شوی. نوشتن هم همین است. همان‌قدر که می‌نویسی، نوشته می‌شوی. همین‌که نوشتن اوّلین کلمه را شروع کردی، درمی‌یابی که تو فعّال مایشا و مایرید نیستی و صفحه‌ی پیشِ روت و واژه‌ها، منفعل بی‌کار ننشسته‌ند.

همانقدر که ما راز را نوشته‌ایم، راز هم ما را - و سرنوشت‌مان را - نوشته. نوشته و نویسای ما حالا هفتساله شد.

شرمیلا

هشدار: صحنه‌های ویدئوی پایین ممکن است آزرده‌تان سازد.

این نیمسالِ رو به پایان، درسی داشتم و دارم با استادِ جوانِ بسیار خلّاقی به نام هون سونگ که دانش‌آموخته‌ی دانشگاه شیکاگوست و بسیار دوست‌داشتنی و گویا خیلی وقت نیست که در دانشکده‌ی ما درس می‌دهد. اسمِ درس، «فرهنگ و دین» است با این زیرعنوان: قربانی‌کردن، خودکشی و بمب‌گذاری انتحاری. امروز ویدئوی بالا را که فیلم کوتاهِ مستندی‌ست با عنوان «بدنِ من، سلاحِ من» در کلاس دیدیم. داستان فیلم درباره‌ی دختر جوانی‌ست به نام شرمیلا. شرمیلا که در شمال هند زندگی می‌کند، هفت سال است در زندان دست به اعتصاب غذا زده و به زور و به وسیله‌ی مایعات از راه بینی تغذیه می‌شود. هدفش از اعتصاب غذا، پایان دادن به قانونی‌ست که به نیروهای امنیتی اجازه می‌دهد - به خاطر برخورد با شورش‌های پنجاه ساله در منطقه‌ی مانی‌پور - تنها به دلیل این‌که به فردی مظنون و مشکوکند، به او شلیک کنند؛ دستگیرش نمایند یا به قتلش برسانند.

شرمیلا، عملش را وظیفه و مسؤولیّتی می‌داند که بر عهده گرفته. او معتقد است که خداوند به او جرأت و شهامتِ بی‌انتهایی بخشیده و این دلیل زنده ماندنش با تغذیه‌ی مصنوعی تا این لحظه‌ست.

به نظر شما چرا حکومت هند شرمیلا را رها نمی‌کند تا بمیرد؟ چرا به هر قیمتی می‌خواهد او را زنده نگه دارد؟

هدیه

1-
هنوز هم در هدیه‌های تجاری امروزی، ردّ پایی از عناصرِ مغفولِ مفهومِ مطلق «هدیه» به جا مانده. هرچند حالا مثلاً موقعِ خریدِ هدیه، چُرتکه می‌اندازیم و حساب‌گری می‌کنیم، ولی هنوز هیچ به خودمان اجازه نمی‌دهیم به هدیه‌گیرنده بگوییم که فرضاً این‌را فلان‌قدر خریده‌ام و از تو انتظار دارم در مقابل، همین‌اندازه یا بیشتر هدیه بدهی. این نشان می‌دهد هنوز چیزی به عنوانِ آرمانِ «دهش» و «هدیه» برامان معنادار است. عناصرِ برسازنده‌ی این مفهومِ مطلقِ آرمانی – که از آن سخن می‌گویم و می‌پندارم چیزی ازش به جا مانده – چه‌ها هستند؟ من این‌ها را به خاطر می‌آورم:

× هدیه، کاری به کارِ حساب‌گری و سنجش و چرتکه‌انداختن ندارد؛ سخاوتِ مطلق و بی‌حساب و کتاب است.
× هدیه را با انتظارِ متقابل، جبران و تلافی و تبادل کاری نیست.
× هدیه، شخصی‌ست؛ برای هدیه‌گیرنده معنا دارد؛ یکّه‌ست؛ غیر قابلِ تعویض است.
× هدیه، فداکردنِ چیزی از داشته‌های هدیه‌دهنده‌ست؛ قوای روحی یا جسمی، زمان و دارایی بی‌چشم‌داشتی «فدا» شده.

کافی‌ست به بهترین هدیه‌هایی که داده یا گرفته‌ایم – و نه تنها به هدیه‌های جسم‌مند که همچنین به دهش‌ها – فکر کنیم تا عناصر بالا – که احتمالاً فهرستِ کاملی نیستند – معنا پیدا کنند. ما با قرار دادنِ این مؤلّفه‌ها در هدیه/دهش، آن‌را به کلّی از تمامی اشکالِ دیگر تبادل جدا می‌کنیم: آن‌چه من به تو می‌دهم، هدیه‌ست – و نه مثلاً قرض؛ چون بی‌حساب و بدونِ انتظارِ متقابل تقدیمش می‌کنم و تنها برای تو و با فداکردنِ آن‌چه داشته‌ام، ساخته‌مش.

2-
امّا چه چیز دیگری چنین خاصیّتی دارد: غیر قابلِ تعویض است؛ مطلق است؛ یکّه‌ست و فدا می‌کند؟ بی‌شک، مرگ. مرگ، دهشِ مطلق است و بنابراین شخصی و فردی‌ست. نه البتّه فردی به معنای اندیویجوالیستی بورژاویی. فردی در معنای مادّی – بدنی و جسم‌مند. مرگ را – مانند هدیه – نمی‌توان با کسی سهیم شد و بازتولیدش کرد. از این نظر، هر دو فردی‌ند. دهش/هدیه و مرگ را تنها می‌توان به تنهایی تجربه کرد.

3-
کارتِ هدیه در ایران هست؛ امّا نه به فراگیری اینجا. من هم – به تنهایی و یا به عنوانِ سهمی از جمع – کارتِ هدیه، پیشکش کرده‌ام؛ امّا همواره سعی کرده‌ام که چیزی از مؤلّفه‌های بالا درش باشد. چیزی ضمیمه‌اش کنم تا رد هایی که از مفهومِ مطلق و آرمانی هدیه می‌شناسم، پررنگ‌تر شوند. اینجا امّا، کارتِ هدیه همه‌گیر است. در همه‌ی خرده‌فروشی‌ها می‌توانید سراغی ازشان پیدا کنید. می‌گویند در ایالاتِ متّحد سالانه کمتر و بیشتر، حدودِ 100 بیلیون دلار، کارتِ هدیه خریداری می‌شود. یک‌بار فهرستِ مؤلّفه‌های سازنده‌ی هدیه‌ی آرمانی را نگاه کنیم و ببینیم کارت‌ها چه بلایی به سرِ آن‌ها می‌آورند: میزانِ ارزشِ هدیه – درشت – در مرکزِ توجّه بیننده و دریافت‌کننده حک شده. اگر نه اصلاً، دستِ کم بسیار کمتر، شخصی و فردی‌ست؛ نمی‌توانی به راحتی بگویی من این‌را فقط برای تو خریده‌ام. به‌هیچ‌وجه غیرِ قابلِ تعویض و جای‌گزین‌ناپذیر نیست. دستِ کم این حس را منتقل می‌کند که چیزی فدا نشده؛ نهایتاً خرج شده.

4-
با هدیه، می‌توانی به هدیه‌گیرنده بگویی: برایت می‌میرم؛ با کارتِ هدیه نمی‌توان برای کسی مُرد.

خاکسپاری

امشب کنجکاو شدم و گفتم از اهل علم بپرسم که آیا در مراسم خاکسپاری مسیحی‌ها - آنچه در غرب معمول است - همیشه وقتی درباره‌ی متوفّا صحبت می‌کنند، در معرفیش از شغلش می‌گویند؟ مثلاً چیزی در این مایه‌ها که فلانی که داریم به دستِ خاک می‌سپاریمش، پرستار بیمارستان بود و چه و چه و دستِ آخر «آسوده بیارام»؟ یا این فقط صحنه‌هایی‌ست که من در یکی دو فیلم دیده‌ام؟ اصولاً آیا کم‌وبیش شبیه به ما، حرف‌های تقریباً ثابتی هنگامِ آیینِ خاکسپاری به زبان می‌آورند؟ اگر آره، چه هستند؟

و در مراسمِ خاکسپاری ما - یا پس از آن مثلاً در مجالس ختم - آیا از شغل طرف چیزی گفته می‌شود؟ یا فقط می‌گویند که او مادری فداکار، پدری کوشا، برادری مهربان، جوانی ناکام و ... بود؟ چیزی یادتان می‌آید؟ اگر در هر دو، هم از شغل طرف و موقعیّت اجتماعیش و هم از نقش‌های خانوادگیش می‌گویند، کدام را مقدّم می‌آورند یا بیشتر برش تأکید می‌کنند؟