« June 2005 | Main | August 2005 »

با دکتر صدری

چهار ماه، کم وبیش از حضور دکتر احمد صدری استفاده کردم. چهاردهم نوروز بود و مراسم شیرینی‌خوران و عیددیدنی مؤسّسه، که دیدمشان و خیلی زود و گرم تحویلم گرفتند و بعد، همین دو سه روز پیش فرصت سفرشان – که یکبار تمدید شده بود – تمام شد و برگشتند آمریکا. در این مدّت خیلی چیزها یاد گرفتم ازشان و مهمتر، دوستان خوبی شدیم برای هم. چیزی از خاطرات این مدّت نمیتوانم بنویسم؛ چراکه هرچه بنویسم برای دیگران – که با «خرده‌فرهنگ»ی که این مدّت بینمان بوجود آمد، ناآشنا هستند – جالب نیست. این اواخر، بجرأت چیزهایی میگفتیم که برای شنوندة ناآگاه، درک‌ناشدنی بود و هرکدام بسیار موجز – بقول دکتر صدری – کپسول زمان و خاطره هستند. خلاصه کنم که ساعتهای بسیاری از ایشان آموختم (گمانم آرمانشان در مورد تدریس و تأثیر بر دانشجوها، در این روابط غیررسمی تحقّق‌پذیرتر بوده باشد؛ اگر ما دانشجوهای خوبی بوده‌باشیم البتّه.)؛ غذاهای خوشمزه‌ای با هم خوردیم؛ کوه‌های زیادی با هم رفتیم؛ شعرهای زیادی برای هم خواندیم و طنزها و شوخی‌هایی برای هم نوشتیم؛ شرطبندی کردیم؛ مسابقه دادیم و ... بگذریم؛ تجربة بینظیری بود مصاحبت با ایشان که باز ممنون خانم دکتر احمدنیا هستم برای ایجاد فرصتش.
آقای دکتر! منتظریم؛ با همسفرهای یونانتان باشید – خاصّه آنها که بافتنی بِلَد نیستند – خوشحالتر میشویم! ;)

--> روزنامة ایران - غوص در جامعه‌شناسی
--> راز: گزارش یک دیدار - ۱۵ فروردین ۸۴
--> راز: قلیدن و رهایی از بردگی - ۲۵ اردیبهشت ۸۴
--> راز: اسلام و آیندة ایران مردمسالار - سخنرانی دکتر احمد صدری - ۳۱ اردیبهشت ۸۴
--> کایروس: دکتر احمد صدری

حسین عمومی

دکتر حسین عمومی، هفتة پیش فوت شد. دکتر عمومی، استاد آواز بود. تنها چیزی که ازش شنیده بودم – جز وصف مهارتش – نواری‌ست که در یکی از کلاسهایش ضبط کرده بودند. تأکید بحق و جالب عمومی بر ادای درست واژه‌ها و کیفیّت بیان شعرها و پرهیز از تحریرهای بقول خودش غنّه‌ای و دلی‌دلی‌ها – که میگفت طاهرزاده و تاج بموقع حذفشان کرده‌اند – و جز اینها، لهجة شیرین اصفهانیش، چیزهایی‌ست که جسته گریخته در ذهنم مانده.
شایعه‌ست یا نه، نمیدانم. میگفتند شجریان سالی یکی دو بار به دیدن دکتر عمومی میرفته تا ایرادهای آوازش را برطرف کند و الحق، دقّت‌ها و ریزه‌بینی‌هایش غریب بود. بهرحال، همینقدر میدانم که هر دو – شجریان و عمومی – بهم احترام میگذاشتند و از هم بخوبی یاد میکردند.
نواری را که وصفش رفت، هرچه گشتم پیدا نکردم. تنها چیزی که یافتم دوبیتی‌ست که در همان کلاس خوانده بود و از بس دوستش داشتم روی کامپیوترم نگهش داشته بودم. بیادگار بشنوید (۴۶ ثانیه. ام‌پی‌تری. ۷۷/۱ مگابایت) و «روحش شاد»ی بگویید.

پ.ن. وقتی خبر را به دوستی دادم، گمان کرد که حسین عمومی، نوازندة نی فوت شده است. خواستم اینجا اینرا بنویسم تا سوءتفاهم پیش نیاید. حسین عمومی نوازندة نی، تا جاییکه خاطرم هست، برادرزادة دکتر عمومی‌ست و همنامِ او.

عشق وانموده

بودریار، حادواقعیّت یا واقعیّت مفرط را وانمودن چیزی که هرگز واقعیّت خارجی نداشته، تعریف میکند. ولی بنظر شما این تعریف بهتر نیست؟:

حادواقعیّت یا واقعیّت مفرط، یعنی آدامسِ نعنایی! اسانسِ آدامس نعنایی واقعی‌تر از طعمِ نعنای واقعی‌ست.

پ.ن.۱. در ذهنم، آدامس‌موزی – آدامس محبوب دورة کودکی – را برای تعریف، کنار گذاشته بودم. ولی به پیشنهاد دوستان، آدامسِ نعنایی گویاتر تشخیص داده شد!
پ.ن.۲. به عنوانِ نوشته هم چندان توجّهی نکنید. غرضم نوشتة دیگری بود که هرگز بسامان نرسید. برای همین عنوانش را اینجا استفاده کردم!
پ.ن.۳. دوستی گفت اگر چنین چیزی بنویسی، شبیه نوشته‌های راوی قصّه‌های عامّه‌پسند میشود. باید خوشحال باشم؟! ;)

انگار از دماغ فیل افتاده!

متن پایین رو علی – برادرم – برای «راز» نوشته. امیدوارم تراویده‌هاش، ادامه‌دار باشه. :)

می‌دانیم این ضرب‌المثل را درباره‌ی کسی به کار می‌برند که ازخودراضی و متکبّر باشد. امّا پرسش اینجاست که سببِ پیدایش یا ـ به‌اصطلاح ـ شأن نزولِ آن چیست. در نگاهِ نخست، شاید بپنداریم چون فیل جانورِ درشت‌اندام و پرهیبتی است، آدمِ خودپسند را ـ که خیال می‌کند تافته‌ی جدابافته است ـ به فیل نسبت می‌دهند. هر چند این برداشت پر بیراه نیست، ولی سرچشمه‌ی ضرب‌المثل را باید در جای دیگر جستجو کرد. در تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری مشهور به «سورآبادی» متعلّق به سده‌ی پنجم، روایتی از ماجرای طوفانِ نوح آمده است که ریشه‌ی ضرب‌المثل را نشان می‌دهد. این بخش را بی‌فزودوکاست می‌آورم:
«اهل کشتی از از موش به نوح بنالیدند که توشه‌ی ایشان می‌خورَد، و ایشان توشه‌ی یک‌ساله در آن کشتی نهاده بودند. نوح دعا کرد، جبریل علیه‌السّلام آمد، گفت: یا نوح، دست به پشت شیر فروآر؛ فرودآورد، شیر عطسه‌ای بزد، گربه از بینیِ او فروآمد و در آن موشان افتاد، شرّ ایشان کفایت کرد. آنگه از شیر بنالیدند که اهل کشتی را می‌رنجانَد؛ نوح دعا کرد، خدایْ تعالی نَرمه تبی [= تب خفیف] بر شیر افگنْد تا به خویشتن درمانْد؛ ازآن‌وقت‌باز، شیر هرگز از تب خالی نبوَد و اگر نه آنَستی، یک آدمی را بر روی زمین بِنَگذارْدی. آنگه از رنجِ اَرواث [= فضولاتِ جانوران] بنالیدند؛ نوح علیه‌السّلام دست به پشت فیل فروآورد، پیل عطسه زد، خوک از بینیِ او پدید آمد، در آن ارواث افتاد و آن را نیست کرد.»
پیداست آنچه از دماغ حضرت فیل افتاده، خوکِ کذایی است وبس! البتّه خوک در فرهنگ و باورهای ما گذشته از نجاست و پلشتی، نمادِ هر گونه ویژگیِ ناپسند هم می‌تواند باشد، و از جمله خودبینی و خودپرستی...
دنباله‌ی داستان، روایتی دلاویز است درباره‌ي کبوتر و برگ زیتون، نماد آرامش و صلح:
«چون هنگام بیرون آمدن آمد از کشتی، نوح علیه‌السّلام کلاغ را بفرستاد، گفت: بنگر تا کجا آب فروخورده است تا کشتی را آنجا رانیم و آنجا بیرون آییم. همه را در آن کشتی، دلْ گرفته بود از آن تاریکی و تنگیِ کشتی؛ شتاب داشتند که کی برَهند. کلاغ بشد جایی که آب فروخورده بود؛ مردار دید، بدان مردار مشغول شد، خبر با نوح نیاورد. نوح علیه‌السّلام بَرو دعای بد کرد که: یا رب، به وقتِ درماندگی او را فروگذار. از آنست که کلاغ به وقت تَموز [= ماهِ دهم از سالِ رومیان، برابر با تیر] فرومانَد؛ هر آب که خورَد، به زیرِ حلقش فروآید تا بسیاری از ایشان هلاک شوند. [!] آنگه نوح علیه‌السّلام کبوتر را بفرستاد، گفت: برو خبر با من آر. کبوتر به هوا برشد، فرونگریست، آنجا که جودی [= نامِ کوه] است، زمین را برهنه دید، فروآمد، بنشست، تا به زانوی وی آب مانده بود؛ پای در آن نهاد، پایش بسوخت که آن آبِ عذاب بود؛ بر هر جا که آمدی، بسوختی [= می‌سوزانْد]؛ درخت زیتون پدید آمده بود، برگ از آن در منقار گرفت و خبر با نوح آورد؛ نوح کشتی براند تا بر جودی فروآمد.»
این دو بند را از کتاب «قصص قرآن مجید» (برگرفته از تفسیر سورآبادی)، به اهتمامِ یحیی مهدوی، چاپ خوارزمی آورده‌ام.

دو دلیل ساده برای دوست داشتن «خاله تولا»

«خاله تولا» (میگل دِ اونامونو؛ نجمه شبیری؛ نوروز هنر؛ ۱۳۸۳)، داستان زنی‌ست که در سراسر عمرش با تلاشی هر روزه، نقش قدّیسه را در خانواده‌ بازی میکند. بخاطر بیاوریم سارتر را که معتقد بود چون شریریم، نقش قدیس را بازی میکنیم و اصولاً نقش بازی میکنیم، چون ترسوییم و چون، از لحظة تولّد، دروغگوییم. همانطور که خاله تولا میگوید «دلم میخواد همه‌شون رو جمع کنم و بهشون بگم که همة زندگی من یه دروغ بود، یه اشتباه بود، یه شکست...»

***

۱- چون اونامونو و فلسفة بسیار شخصی‌اش را دوست دارم. اونامونو از معدود اسپانیایی‌هایی‌ست که میتوان فیلسوف نامیدش. خاله تولا را دوست داشتم، چون وقتِ خواندنش احساس میکردم فلسفة شبه‌اگزیستانسیالیستی اونامونو را مرور میکنم. باین ترتیب، خاله تولا را نه بعنوان داستانی با شخصیّتهایی که پیاپی میمیرند و بدنیا میآیند، که بمثابة فشردة فلسفة نویسنده‌اش دوست داشتم.
در خاله تولا با فردیّت، عینیّت و اضطراب شخصیّتها روبرو بودم که از ویژگی‌های بارزِ انسانِ فلسفة اونامونوست. در خاله تولا، مهمترین مفهوم فلسفی نویسنده – یعنی کشفِ سرشتِ سوگناک زندگی – را دیدم؛ خواستِ بی‌مرگی و ایدة زندگی بمنزلة بیماری مادام‌العمر. و اینکه چطور کارکردن، تسلّای عملی چنین مرض مادام‌العمری‌ست. خاله تولا، با کنشهایش در داستان انگار از زبان اونامونوی فیلسوف میگوید که ما باید آنطور کار کنیم تا بر دیگران چیره گردیم و اخلاقی تصرّف‌جویانه را بال و پر دهیم؛ نه از طریق اخذ قدرت، بلکه با فراموش‌ناپذیر کردن خودمان – یعنی همان کاری که خاله تولا کرد: خاله تولا با بدن نحیف مانوئلیتا به نامش – و نه زندگیش – استمرار بخشید. پایان داستا را بخاطر آورید که اهل خانه اصرار دارند، مانوئلیتا را «خاله» بنامند.

۲- چون «قدیس مانوئل، نیکوکار شهید» -ِ اونامونو را دوست دارم و وقتِ خواندنِ خاله تولا، احساس میکردم، خاله، قدیس مانوئلی دیگر است. اگر خاله تولا با کار کردن، تسلّایی عملی برای سرشتِ سوگناک زندگی و بیماری مادام‌العمرش (زندگی) یافت، قدّیس مانوئل هم «همیشه سر خودش را بکاری گرم میکرد، حتّی گاهی دلمشغول کارهایی بود که بعدها میخواست انجام بدهد [...] غالباً بکارهای یدی میپرداخت و با اشتیاق و انرژی در بعضی از فعالیّتهای دهکده کمک میکرد.» خاله تولا هم مثل قدّیس مانوئل – امّا نه دربارة دهکده، که دربارة خانواده‌اش – معتقد است: «چطور میتوانم بدون رستگار کردن روح دهکده‌ام، روح خودم را رستگار کنم؟» و بهمین خاطر، خود را وقف خانواده میکند. خاله تولا هم مثل قدّیس مانوئل میندیشد: «دین من این است که در تسلّی بخشیدن به دیگران – حتّی اگر خودم آن تسلّی را قبول نداشته باشم – تسلّی پیدا کنم.»
جز این، داستان خاله تولا هم مثل داستان قدیس مانوئل، قصّه ایمان و شک بود و تراژدی کسی که ایمان ندارد، ولی مسؤول ایمان دیگران است. او هم مثل قدّیس مانوئل، اسیر وسوسه‌های پاکی‌ست؛ وِردِ او هم «نمیدونم؛ نمیدونم» است و بسیاری وقتها، شک – شکّی عمیق – مثل «سایة ابری طوفانی» بر ذهنش میگذرد. ولی با اینهمه شک، سرسختانه راهش را پی میگیرد؛ شکّی که اونامونو در شعری در مدحش – و در ذمّ ایمان خودخواه – اینطور میگوید:

ایمان خودخواه، ایمان کافر؛
آنکه شک نمیکند،
آنکه خدا را بر ذهنمان زنجیر میکند.
[...]
آه! ای «حقیقت» به تو عشق نمیورزد او که هیچگاه شک نمیکند.

***

باینها نگاه کنید:

اونامونو، میگل دِ (۱۳۷۹)؛ هابیل و چند داستان دیگر؛ بهاءالدیّن خرّمشاهی؛ چاپ سوّم؛ تهران: ناهید
اونامونو، میگل دِ (۱۳۸۰)؛ درد جاودانگی (سرشتِ سوگناک زندگی)؛ بهاءالدیّن خرّمشاهی؛ چاپ پنجم؛ تهران: ناهید
اونامونو، میگل دِ (۱۳۸۳)؛ خاله تولا؛ نجمه شبیری؛ تهران: نوروز هنر
ماریاس، خولیان (۱۳۸۱)؛ زندگی و آثار میگل دِ اونامونو؛ مهدی شفیع‌آبادی؛ تهران: کتابسرا