« قهوه‌ی سایفون در آشپزخانه‌ی راز | صفحه اصلی

غمنومه‌ی فریدون

یا: چرا داستان‌های مقاومت در برابر ظلم و ستم را دوست داریم؟

چرا «غمنومه‌ی فریدون» را دوست داریم؟ منظورم البته فرای ارزش‌های هنری اثر، مثل شعر و موسیقی و نمایش و صداپیشگی‌ست. فرای جنبه‌های زیبایی‌شناختی اثر، محبوبیت «غمنومه‌ی فریدون» از کجا می‌آید؟ آیا پیام داستان — مقاومت دربرابر ظلم تا پای جان — «غمنومه» را دوست‌داشتنی کرده؟ شاید... ولی شاید، دلیل دیگری هم وجود داشته باشد؛ دلیلی سراپا متفاوت که ممکن است محبوبیت داستان را شرح دهد — دلیلی که ما شنوندگان و مخاطبان تمایلی به اقرارش نداریم.

اگر «غمنومه‌ی فریدون» را با دقّت گوش کنیم، می‌بینیم که هرچند قصّه درباره‌ی روستایی‌های معصوم و مظلوم و ستم‌دیده است، داستان ناخودآگاه خوی سرکوب‌گر همان آدم‌های بظاهر سرکوب‌شده را هم نمایان می‌سازد. آیا ممکن است که ما مخاطبان داستان، در لایه‌ای دیگر— در لایه‌ای ناخودآگاه — با سرکوب‌گران کوچکی که در ذهن و جان روستایی‌های ستم‌دیده‌ی آزادی‌خواه خانه کرده‌اند، احساس نزدیکی می‌کنیم و برای همین از داستان خوشمان می‌آید؟ به بیان دیگر، آیا ممکن است ما طرفدار مظلوم‌ِ قضیه باشیم نه علی‌رغم رفتارها و عادت‌های سرکوب‌گرانه‌شان، بلکه دقیقاً به دلیل آن رفتارهای ظالمانه؟ آیا ما ناخودآگاه ظلمِ معصومانه‌ی روستایی‌ها را ستایش نمی‌کنیم؟ آیا با هواداری از روستایی‌ها، همزمان حامی ارزش‌های آزادی‌خواهانه و طرفدار ساختار سنّتی جامعه — که در نگاه‌مان با ظلم و دیکتاتوری نسبت مستقیم دارد — نیستیم؟

مردم آزادی‌خواه روستا، دستِ کم آن‌طور که از داستان معلوم است، ذهن مردسالار دارند. زنان در زندگی عمومی روستا جایی ندارند. وقتی میرزا قشمشم به روستا می‌آید تا حاکم ده شود، زنان در «میدون» نیستند و تنها از بام خانه‌ها نظاره‌گر آنچه هستند که بر سر روستا و مردمانش می‌آید. زنان همچنین هیچ جایی در راه حلّی که فریدون در وصیت‌نامه‌اش خطاب به هیچا تبیین می‌کند، ندارند. در اتّحاد عملی‌ای که فریدون برای آینده‌ی آزاد روستا تجویز می‌کند، تنها مردان ده هستند که باید «دس تو دس شن». همچنین هیچا – که می‌توان ادّعا کرد تنها برای زیبایی‌اش (لبخندش) خواستنی‌ست – در برابر خارجی خطرناک (میرزا قشمشم) نیاز به حمایت مردی هم‌تبار و هم‌خون (فریدون) دارد. خلوص، وجه شباهت روستا و هیچاست: اوّلی یک‌پارچه و پاک (از بیگانه) باید شود و دوّمی پاک‌دامن بماند. هر دو باید خالصانه زیبا باشند و خلوص‌شان زیبا بماند. عفّتِ «معشوقه» و پاکی سرزمین «مادری» آن‌چیزی‌ست که قشمشم – بیگانه‌ای دشمن زیبایی – تهدید می‌کند. بدنِ زنده‌ی زنانه‌ی هیچا، به بیان دیگر، بازنمای توده‌ی خاک و حد و مرز زمینِ مادری‌ست. همان‌طور که تنِ مُرده‌ی مردانه‌ی فریدون نماینده‌ی پاسداران آن زمین و آن زنان است. هیچ‌جایی از نمایش، هیچا یا هیچ زن دیگری، برای ایفای حق روستاییان برنمی‌خیزد. مادرانِ عزادار، تنها جنازه‌های پسران‌شان را – که احتمالاً در دفاع از همسران و خواهران و دختران و مادران‌شان کشته‌شده‌اند – سر دوش به قبرستان می‌برند.

همین‌طور، وقتی به هنر حکومت و زمامداری مردم می‌رسیم، به نظر می‌رسد قشمشم – که ظالمی تمام‌عیار است – به رویّه‌ی حقوقی احترام می‌گذارد (یا حفظ ظاهر می‌کند و ادای احترام به رویّه‌ی حقوقی را در می‌آورد). وقتی قشمشم برای در اختیار گرفتن زمام کار به روستا می‌آید، حکمی قانونی در دست دارد از مقامی بالاتر. وقتی میلش می‌کشد که فریدون را بر سر دار کنند، همین‌طور الکی این کار را نمی‌کند: بهانه‌ای – هرچند واهی – جور می‌کند و بر اساس آن اتّهام، برایش حکم اعدام صار کند. از طرف دیگر امّا، روستاییان به روش‌های سنّتی‌تر زمامداری و حکومت و حل اختلاف خو گرفته‌اند. در صحنه‌ای کوتاه که به نظر می‌آید در قهوه‌خانه‌‌ی روستا می‌گذرد، بزرگ‌تری پادرمیانی می‌کند تا اختلافی که ظاهراً بر سر آب بین دو روستایی پیش آمده، پایان بگیرد. میانجی، دو طرفِ دعوا را راضی می‌کند تا کوتاه بیایند و روی هم را ببوسند، چون «خوبیت ندارد» اختلاف وجود داشته باشد. دعوا با ذکر صلواتی ختم می‌شود تا دو طرف به هرآنچه مرد میانجی تصمیم گرفته، رضا بدهند و ماجرا و اختلاف را بیشتر پی نگیرند و کسی اعتراضی نکند. هم‌چنین، لقبِ قشمشم – میرزا – که ممکن است نمایان‌گر سواد و نشانه‌ی کار اهل حساب (دفتردار و حسا‌بدار و محاسب) باشد، گویای صلاحیّت‌های عمومی او برای تصدّی مقام است. در برابرش فریدون، بی‌کار است و هیچ ندارد؛ نه زمینی و نه اسب و خر و گاو و گوسفندی و نه خانه و حصاری. فریدون علّافِ بی‌جا و بی‌کاری‌ست که در «میدون» و قهوه‌خانه وقت می‌گذراند.

اگر میانجی‌گری سنّتی راه ختم اختلاف‌های درونی روستاست، اختلاف بین محلّی‌ها و غریبه‌ها با قُلدُری فرومی‌نشیند. وقتی قشمشم اوّل‌بار برای بردن هیچا – به همسری؟ – به روستا می‌آید، فریدون که عاشق هیچاست، دیگرانی در روستا را دور هم می‌آورد و با همدیگر قشمشم را مسخره می‌کنند و با قلدری از روستا بیرونش می‌اندازند.

منظورم از این مقایسه‌ها به هیچ وجه این نیست که جای ظالم و مظلوم را عوض کنم و بگویم قشمشم قهرمان قصّه‌ست و فریدون ضد قهرمان داستان. روشن و صریح بگویم: قشمشم ظالمی ستم‌پیشه و فریدون آزادی‌خواهی‌‌ست که خودش را فدای هدفِ والایش می‌کند. امّا آیا جالب – و متناقض‌نما – نیست که مخاطب اثر – همان‌ها که هرچند می‌دانم تعمیم نادرستی‌ست ولی بیشتر به طبقه‌ی متوسّط جهان‌وطن جامعه‌مان متعلّقند و ساعت‌ها در صف ایستادند تا نسخه‌ی محدود و امضاشده‌ی اثر را بگیرند – خود را در سمتِ شخصیّت داستانی می‌بینند که ذهنیّتی سنّتی دارد، مردسالارانه می‌خواهد از زن‌ها حفاظت کند، و علّافی بی‌کاره‌ست؟ اگر از مخاطبان اثر، خارج از چارچوب داستان و شخصیّت‌هایش بپرسیم، آیا با رویّه‌ها، ارزش‌ها، و نهادهای ضد مدرن – شامل مردسالاری، زمامداری و میانجی‌گری سنّتی، بزرگداشت یکدستی و خلوص، و عدم مشارکت در تولید اقتصادی – مخالفت نمی‌کنند؟ به نظر می‌آید ما مخاطبان اثر – اگر مستقیماً ازمان بپرسند – با هیچ‌کدام از ارزش‌های آدم‌خوب‌های داستان موافق نیستیم؛ البتّه جز عشق به آزادی. بین ارزش‌های جهان‌وطنی و دموکراتیک مخاطبان اثر و ارزش‌های سرکوب‌گرایانه‌ی آنهایی که برایشان زنان جای‌گاهی در جامعه ندارند یا اختلاف‌ها را با قلدری پایان می‌بخشند، به ظاهر نقطه‌ی اشتراکی نیست.

چرا ما داستان‌های مقاومت در برابر ستم را خوش داریم؟ فرای زیبایی‌های هنری اثر، کدام دلیل متنی علاقه‌ی ما به داستان را شرح می‌دهد: روایت آشکار جوانی که سر تسلیم در برابر ستم دیکتاتوری زورگو پایین نمی‌آورد یا روایت نه‌چندان پیدای اثر که ویژگی‌های سرکوب‌گرایانه‌ی همان آدمهای سرکوب‌شده را آشکار می‌سازد؛ روایتی که نشان می‌دهد روستایی‌های ساده‌دل، در واقع خودشان دیکتاتورهای کوچکی هستند؟ به گمان من هر دوی اینها دلیل این است که مخاطبان داستان را دوست دارند. هرچند ما اقرار به دلیل نخست می‌کنیم و دلیل دوم را انکار می‌کنیم. هرچند شاید آشکارا نگوییم، ولی آیا به نظر نمی‌رسد که دستِ کم ناخودآگاه از این موضوع لذّت می‌بریم که آنهایی که برای آزادی و برابری می‌جنگند، هم‌زمان سلسله‌مراتب جدید بنا می‌کنند یا سلسله‌مراتب قدیمی را زنده می‌نمایند – سلسله‌مراتب‌هایی که درشان به آنها که پایین‌دست‌ند ظلم می‌شود؟

حقیقت در دنیای واقعی سرراست نیست. دنیای واقعی پر است از تناقض‌؛ تناقض‌هایی که اتفاقاً سرنوشت‌شان به هم گره خورده: آزادی به بهای ظلم؛ پذیرفته شدن از سوی جامعه به قیمت خفه و ساکت کردن دیگرانی در همان جامعه؛ قانونی‌شدن فعّالیت‌های یک گروه به بهای تلاش برای غیرقانونی‌کردن فعّالیت‌های گروهی دیگر. تناقض دیگر، شاید داستان تراژدی و غم‌نامه‌ای معاصر باشد با موسیقی‌ای غم‌انگیز که پیامش این است که امید داشته باشید و همواره شاد بمانید!‌