فرهنگ و قدرت

متن بسيار جالبي بود. خيلي لذت بردم. مانند صداي فلوت آن هنديِ فرهنگ كه مار را از سبد با رقص بيرون ميكشد، من را براي واكنش دادن به سمت خودش كشيد! من چيز زيادي از پسافرهنگ، پيشافرهنگ و فرهنگ نميدانستم اما خيلي خوشحال شدم كه از اين نگاه هم مطلع شدم و ميتوانم بدون اينكه چيز زيادي از آنها بدانم به كار ببرمشان!

نميدانم درست ميفهمم يا نه، اما اگر فرض كنيم كه اين موضوع صحيح باشد كه «فرهنگ غالب قدرت را در رابطه‌ي عكس با فرهنگ و روي اين هرم تعريف مي‌كند» (كه درك ابتدايي من هم با اين برداشت كاملاً سازگار است) نگاه مشتركمان قدرتمند بودن فرهنگ غالب است ولي در «چرايي» موضوع نظرم در ظاهر كمي متفاوت (و در باطن شايد عملاً همان) است. اگر چه «از چشمِ فرهنگ غالب – هرقدر از پیشا فرهنگی به سمتِ فرهنگی و پسافرهنگی حرکت کنیم، قدرتمندتر می‌شویم» آنچه دارد به پسافرهنگ واقعاً قدرت ميبخشد، در نظر من، كمي بيشتر از اين و نه فقط از چشم فرهنگ غالب، بلكه «هم نظر بودن پيشافرهنگ و فرهنگ با پسافرهنگ در قدرتمند بودن پسافرهنگ» است، در غير اينصورت شايد بايد شاهد جدال اثبات برتري در قدرت مي‌بوديم. اما اينكه اهميت اين هم نظر بودن چيست، از كجا مي‌آيد، چرا مطرحش مي‌كنم، و نهايتاً قدرتمندتر بودن پسافرهنگ قراردادي است يا عيني نكته اصلي تمام جملات بعدي من در اينجاست.

1) استدلال حول اين موضوع دور ميزند كه انتظار مي‌رود انسانها در واكنش به حضور «ديگري» دو رفتار از خودشان نشان دهند: تفاوت خود را مخفي كنند و خود را مانند ديگري نشان دهند، يا تفاوت خود را بارز كنند و به آن افتخار كنند. همه ما تجربه مشاهده موارد از هر دو گروه را داريم. عوامل تعيين كننده شان چيست؟ بحث خودش را دارد. اما با درك مختصر من از موضوع و اولين آزمايش منسوب به آن «همراهي با جمع» (اَش، 1951)، همراهي كردن با اكثريت (فارغ از تمام منسوبات آن در هر سطحي، فرهنگ و امثالهم) بيشتر از همراهي نكردن با آن مورد انتظار است.

2) همراهي با جمع را، خاصه در مثالهاي مطرح شده، ناشي از تفاوت سطوح قدرت مي‌بينم. تفاوتي كه در نتيجه احساس عدم امنيت فرد پيشافرهنگ، يا قدرت بسيار زياد فرد پسافرهنگ، يا ناشي از هر دو ايجاد شده است. اگرچه فرهنگ وجه تمايزشان است، از منظر عليت، تفاوت فرهنگ سبب نيست بلكه بييشتر عامل مداخله‌گر عِلّي است.

3) با پذيرش ضمني فرض بالا، نياز به پاسخ به اين سوال است كه «اگر عامل تفاوت قدرت را فرهنگ نميدانم، پس عامل چه ممكن است باشد؟» به طور خلاصه، معتقدم «توانايي افراد در تحت كنترل گرفتن برآوري خواسته‌ها و نيازهايشان براي خودشان احساس امنيت، توانايي، و قدرت ايجاد مي‌كند، همانگونه كه آنها را در نگاه ديگران هم قدرتمند جلوه مي‌دهد.» بنابراين شايد اين «توانايي در كنترل گرفتن» عامل نزديكتري در بحث عليت ايجاد رفتار كذايي باشد: اگرچه نمايندگان پيشافرهنگ و فرهنگ در زمان حضور در اكثريتِ پسافرهنگ احساس ناراحتي از بروز تفاوتهايشان مي‌كنند، اما شايد اين احساس آنها ناشي از تفاوت عامل فرهنگ نيست. شايد اين احساس از ضعيفتر پنداشتن قدرت همفرهنگانشان است در «به كنترل در آوردن هر آنچه يك انسان دوست دارد در زندگي به كنترل خود درآورد.» ضعيفتر در مقايسه با چه؟ در مقايسه با اكثريت قدرتمندتري كه در جمعشان حضور دارد و برتري جمع آنها را (نه فقط در تعداد كه در نتايج عيني) در به كنترل درآوردن آن خواسته‌ها مشاهده مي‌كند؛ همان برتري‌اي كه شايد دليل اوليه‌ي مهاجرت وي بوده است و قطعاً دليل «مهاجرت» از مبداً پسافرهنگ به مقصد پيشافرهنگ يا حتي فرهنگ نخواهد بود. فرهنگ وجه تمايزشان است، اما اگر خودش محصول اين برتري نباشد، سبب نيست!

جان كلام اينكه گويا «احساس فردي امنيت و در درجات بعدي آن، احساس قدرت» آن عامل تعيين كننده است كه منِ انسان تفاوتم را مخفي كنم يا به آن افتخار كنم. احساسي كه پيدايشش خود وابسته به اين است كه در به كنترل گرفتن برآوري خواسته‌ها و نيازهايم چقدر توفيق دارم. من در ميزان اين توانايي بسيار شبيه هم‌فرهنگهايم هستم.

-----
دکتر! سپاس از نکته‌های درخشانی که طرح کردید. در باب اینکه فرهنگ غالب، غالب بودنش را از کجا آورده، بحثهای فراوانی شده. کسی مثل جراد دایاموند دلایل کاملا مادی - همانطور که از عنوان کتابش برمیاید: اسلحه، میکرب، فولاد - را ذکر کرده‌اند و کسانی از سنّت مارکسیستی صحبت از هژمونی میکنند که چطور فرهنگ غالب فرهنگهای دیگر را همراه می‌کند. هرکدام هم تااندازه‌ای توضیح‌دهنده‌اند.
اما حالا در واقع پرسش بعدی - اگر درست فهیمده باشم - این است که چه کسی تعیین میکند که خواسته‌های من چیست؟ دیگر اینکه آیا واقعا آنطور که فرهنگ غالب می‌خواهد باور کنیم، وضعیت‌های سه گانه اینقدر خالص است؟
نکته‌ی تکمیلی بعضی پژوهشها نشان داده‌اند که مهاجرت الزاما بخاطر اینکه یک طرف امکاناتش به طرف دیگه میچربد انجام نمیشود... و دلایلی مثل تجربه‌ی سبک جدیدی از زندگی و از ایندست بعضی وقتها مهمتر از فرار از شرایط بد بشرایط خوب (از دید مهاجر) است.

شاید بشه این دچار فرهنگ زدایی شدن رو به "قدرت" و ترس از ضعیف موندن ربط داد. خیلی جای بحث داره و خیلی هم این حرف میتونه درست باشه!
ولی فعلا میخوام یه کمانک باز کنم: یک حقیقت منطقی این که هر چیز دست و پا گیری که وجودش ضروری نیست معمولا محکوم به فناست. این حقیقت رو فعلا داشته باشید.
در مورد خود فرهنگ، درسته در پیشافرهنگ طبیعت حاکمه. ولی در "فرهنگ" هم آدم خواسته بیشتر با "هوش و شعور" خاص آدمی از این حاکمیت طبیعت رو تا حدودی از بین ببره. قطعا همون هوش و شعور آدمی در تقابل با حاکمیت طبیعت بوده که باعث شده ترک آذربایجان کلاه پشم بپوشه و عرب جنوب دشداشه و هندی ساری بلند بپوشه و به خاطر غلبه به گرمی هوا جفتشون غذای تند و پر فلفل بخورن و یزدی زیر گنبد گرد فرشش رو پهن کنه و الی ماشاالله از این مثالها!لهجه هم صد در صد از عوامل محیطی فرهنگ محسوب میشه وگرنه نه هرکاو تافل گرفت کلامش و لهجه ش بریتیش اصل افتد :D
حالا خواه ناخواه این "فرهنگها" از دل پیشافرهنگی شکوفا شده و توی مردم مختلف ریشه دوانده. آیا این هندی و یزدی و ترک آذری، لازمه بعد منتقل شدن به یک محیط دیگه، یا منتقل شدن به دوران مدرن دیگه از زندگی، اون فرهنگ قدیم رو حفظ کنن؟ به نظرم لازم نیست یک هندی توی امریکا هم ادویه بخوره و لباس گشاد هندی بپوشه.
چقدر حرفم طولانی شد! دیرمم هم شده خلاصه بگم:
پیشافرهنگی، مثل موم تو چنگ طبیعته همونجور که از روزالدو هم نقل کردین.
فرهنگ میشه گفت دیگه طبیعت حاکمش نیست! یعنی آدمیزاد با شکل ظاهر و رفتار خودش، یه جورایی با طبیعت کنار اومده. حتی ازش جلو هم زده.
ولی پسافرهنگ، خودش رو از بند طبیعت کاملا رها کرده، و توی این راه هم نیازی به منطبق کردن رفتار و ظاهرش با طبیعت نداشته اصلا! با ابزار قویتری نسبت به اون "فرهنگهای دست و پا گیر" خودش رو مصون کرده. از این نظر شاید حق داشته باشه حتی خودش رو برتر از پیشا فرهنگ (که صد در صد) و از فرهتگ(احتمالا!) ببینه...
خلاصه بخوام بگم، جامعۀ امروزی دیگه "خودش رو محتاج فرهنگ نمی بینه".... نمی گم محتاج فرهنگ نیست. ولی فعلا نیازی بهش نمیبینه.ولی خوب شاید با دید ضعف دیده شدن فرهنگ هم از جانب پسافرهنگ توجیه پذیر نباشه!
کمانک بسته! اینا فقط "نظر" من بود که کوچکترین مطالعاتی در این زمینه نداشتم و ادعایی هم ندارم فقط خواستم نظرم رو بیان کرده باشم بعد فکرهام! برای همین میتونه از بیخ و بن بی اساس باشه!
------------------
سلام استاد شیوای عزیز. بیشتر برای عرض ادب خدمت رسیدم خواستم ادای احترامی کنم و خدمتتون برسونم که همیشه دعاگوی شما اساتید محترم هستیم و تا ابد مدیونتون. موفق باشید و سلام ویژه خدمت استاد علی شیوا هم برسانید
پاینده باشید

----
شهاب عزیز! ممنون از ابراز لطفت... درباره‌ی نوشته‌ات هم اینکه بنظر میرسه که پسافرهنگ دوست داره اینجوری نشون بده که از چنگ فرهنگ رهیده. در واقعیت اینطور نیست و همه‌ی ما هم‌اندازه «فرهنگی» ایم. :)