« لازم نیست پَست و فرومایه باشی | صفحه اصلی | واقعه - نوشتن - آفرینش »

استعداد چیزها

۱- از من می‌پرسید «این فیلم نیست» پناهی، یک صحنه‌ی درخشان دارد: آنجا که کارگردان-پیش-از-این داستان، به فیلمبردار-کارگردانِ حالای داستان می‌خواهد نشان بدهد که چرا چهار تا خط روی زمین کشیدن و فیلم را از رو خواندن، فیلم نمی‌شود؛ چرا «این فیلم نیست». برای این‌کار، در میانه‌ی فیلم، پناهی دو تا از ساخته‌های پیشینش «طلای سُرخ» و «دایره» را در دستگاه پخش می‌گذارد و دنبال صحنه‌هایی می‌گردد که کمکش کنند، منظورش را توصیف کند. از اوّلی، صحنه‌ای را نشان می‌دهد که حسین آقای داستان – نابازیگر فیلم – بعد از این که در طلافروشی تحقیر می‌شود، از مغازه بیرون می‌آید؛ گره‌ی کراواتش را شُل می‌کند؛ و با دستی که بر پیشانی می‌گذارد و حالتی غریب که به چشمانش می‌دهد، به شکلی گیرا تحقیرشدنش را بازی می‌کند. پناهی روی فیلم روایت می‌کند که «این جزئیات قبلاً قابل پیش‌بینی نیست. یک چیزهایی می‌نویسی و یک کارهایی می‌کنی. امّا وقتی به سر صحنه می‌روی «این» – حسین آقای فیلم – تو را کارگردانی می‌کند. «اوّل» فیلم باید ساخته بشود تا «بعد» آدم بتواند آن را توضیح بدهد.» (نقل به مضمون) او، بعد «دایره» را پخش می‌کند و در توصیف صحنه‌ای می‌گوید «اونجا اگر بازیگر کارگردانی می‌کرد، اینجا لوکیشن دارد کارگردانی می‌کند. اینجا بازیگر «لازم» نبود این‌طور مضطرب باشد. این خطوطی که اینجا بودند، به حالت روحی بازیگر اضافه می‌کند.این «خودبه‌خود» در می‌آید.» طرح و برنامه‌ای که پناهی پیش‌تر در سر داشته، چیزی متفاوت بوده. در این دو صحنه – دستِ پایین – او دیگر عامل و کارگردان نیست: فیلم را دیگر آدمها (نابازیگری که باید موضوع («این») باشد و هدایت شود؛ نه این‌که عامل باشد و هدایت بکند) و از آن شدیدتر دیگر چیزها (مکان و معماری که قرار است پس‌زمینه باشند؛ نه این‌که نه تنها به زمینه بیایند بلکه به بازیگر و کارگردان بگویند چه باید کرد) کارگردانی می‌کنند. چیزهایی در آینده («بعد») چیزهایی را در گذشته («اوّل») می‌سازند. چیزهایی «خود به خود» خلق می‌شوند: خلق، یکی از پدیده‌هایی‌ست که سُستی ایدئولوژی غالب عاملیّت و فهم خطّی و علّی ما از وجود چیزها را رسوا می‌کند.

۲- این موضوع را سیموندن خیلی خوب توضیح داده. ژیلبرت سیموندن – که بیشترین تأثیر را به عقیده ی من بر ذهن فلسفی دلوز داشته و حالا کم‌کم دارد جایش را در عرصه‌ی فکر دانشگاهی انگلیسی‌زبان باز می‌کند – در مقاله‌ی کوتاه و فشرده‌ی خود «ذهنیّت فناورانه» در میانه‌ی چیزهای دیگر به موضوع خلق و اختراع می‌پردازد. برایان مسومی، در گفتگویی اندیشه‌ی پشت مقاله را شکافته. دو بند گفتگوی با مسومی را به فارسی برگردانده‌ام. این دو بند را با در ذهن داشتن صحبت‌های پناهی در فیلم بخوانید. بعد اینکه، خواندن تمام گفتگو و خواندن آثار سیموندن را (آنقدریش که در انگلیسی یافت می‌شود) توصیه می‌کنم.

«آن‌چه برای سیموندن مهم است این تناقض‌نماست که قبل از اینکه آب و روغن [در توربین گیمبل] وارد رابطه شوند، کارکردهای چندگانه‌ی هر یک از این دو اجرایی نبودند. هیچ خبری ازشان نبود. آن‌ها را در گذشته نمی‌توانستیم بیابیم. همین‌که رابطه برقرار شد، – از طریق خودِ همین اتّفاق – معلوم شد که این کارکردها، از قبل استعدادِ نهانی آن‌چه که حالا پدید آمده، بوده‌اند. اگر این استعداد از قبل به شکلی کارا وجود نداشته، فقط از یک‌جا می‌توانسته آمده باشد: آینده. استعدادهای چندکارکردی مربوط به آب و روغن درست در لحظه‌ای پا به عرصه‌ی حیات گذاشتند که میدان‌های متفاوت و «ناجور»شان در یک رابطه‌ی خودکار به هم جوش خوردند. استعدادهای آب و روغن برای توربین از طریق اثرپذیری فعّاشان خلق و اختراع شدند. خلق و اختراع در واقع عبارت است از آوردن عملکردهای آینده در عملیات کنونی. این کار در اکنونِ قضیّه استعدادی پدید می‌آورد برای جهش آن به امر نو. پیامد کار، محصول علیّتی بازگشتی‌ست: عملی از آینده بر اکنون. به این دلیل است که سیموندن اصرار دارد که شیء فناورانه محصول علیّت هیلومورفیک (ماده‌شکلی) نیست؛ علیّتی که از گذشته به سوی آینده پیش می‌رود. سیموندن می‌گوید که اختراع فناورانه، سبب تاریخی ندارد؛ بلکه «مبدئی مطلق» دارد: یک‌جور اثربخشی آیندگانی خودگردان، یک‌جور پدیداری کارا که استعداد خودش را آن‌گونه‌ای که شکل می‌گیرد مشروط و مقید می‌سازد. خلق و اختراع بیشتر موضوعی مربوط به پدیداری تحت تأثیر خود-مقیدسازی‌ست؛ نه سبب و علّیت.

این موضوع شیوه‌ی تفکّر ما را درباره‌ی «ذهنیّت» شیء فناوارانه تغییر می‌دهد. این حقیقت که طرحی انتزاعی از توربین [گیمبل] در ذهن طرّاح وجود داشته، تا اندازه‌ای، در درجه‌ی دوّم اهمیّت قرار می‌گیرد. ایده‌ی شیء فناورانه در نهایت وابسته به اثربخشی روابط خودگردانی‌ست که در حال شکل‌گیری‌اند. این‌ها یا با هم جور می‌افتند و در می‌آیند یا نه. طرّاح می‌تواند دو میدانِ «ناجور»، آب و روغن را به آستانه‌ی ارتباط نزدیک کند؛ امّا این‌که رابطه از این آستانه عبور می‌کند یا نه وابسته به استعداد خود «آن‌ها»ست. طرّاح در این میانه تنها یاور و همدستِ پدیداری رابطه است. او می‌تواند قطعات را در سر جایشان بگذارد و شماری قدم‌های خطّی را از گذشته‌ی انتزاعی مفهوم تا اکنونِ آستانه‌ی مورد نظر ما بردارد. امّا عبور از آن آستانه به سمتِ خلق و اختراع بستگی به استعدادسازی مضاعف (به مثابه‌ی کارکردی از آینده‌ی) عناصری دارد که اکنون سر جایشان قرار گرفته‌اند. استعداد تازه شکل گرفته خود را به شکل «همبستگی کارا» بین عناصر از دو سوی ناجوری میدان‌هایشان بیان می‌کند. این همبستگی پیامدِ برهم‌نهی ساده‌ی گام به گام یا افزودن تدریجی عناصر به یکدیگر نیست. این همبستگی نا-متلاشی‌شونده است؛ جامع است. به عبارت دیگر، سیموندن می‌گوید که این همبستگی «ساختار» نیست: عناصر را به هم نمی‌افزاید تا اتّحاد ساختاری ایجاد کند. در عوض، این همبستگی، تأثیر جامعی‌ست که بُعد وجودی کاملاً تازه‌ای به گوناگونی عناصر می‌افزاید.»