« کنترل اجتماعی در دو پرده | صفحه اصلی | گتمه گتمه گل »

«همسایه» - و کتاب‌هایی که در سال رو به اتمام خوانده‌ایم

بتازگی خواندنِ کتابِ «همسایه:‌سه جُستار در الاهیّاتِ سیاسی» (اینجا) را تمام کردم. نویسندگان کتاب – راینهارد، سنتنر و ژیژک –فرمانِ یهود-مسیحیایی «همسایه‌ات را دوست بدار!» را تفسیر می‌کنند. راینهارد فرمان را در بستر الاهیات سیاسی اشمیت و روانکاوی لاکانی بحث می‌کند؛ سنتنر، پای بنیامین و روزنزویگ را به میان می‌کشد و ژیژک، در بحثش درباره‌ی فرمانِ، باتلر و بویژه لویناس را مشت‌ومال حسابی می‌دهد.

فارغ از دستاوردهای نظری تک‌تکِ نوشته‌ها، به نظرم پیامِ کلّی هر سه، نقدِ اخلاق مبتنی بر متافیزیک و در برابر پیشنهادِ طرحی برای اخلاقی ضدمتافیزیکی‌ست. از نظر نویسنده‌ها – هرچند به صراحت اشاره نمی‌کنند – به نظر می‌آید اخلاق متافیزیکی اخلاقی مبتنی بر همسانی‌ست. این همسانی که طبقه‌ی «سوّم» را نادیده می‌گیرد، همواره به‌وسیله‌ی یک «استثناء» تضمین می‌شود. اگر اَخم نمی‌کنید البتّه، شاید بهترین نماینده‌ی اخلاق متافیزیکی همسان‌ساز در عمل، «حقوق بشر» باشد. راینهارد این‌را با اشاره به تفاوت فرمول مرد و فرمول زن در روانکاوری لاکانی توضیح می‌دهد. استثنایی که همسانی را در بین مردانِ رمه‌ی نخستین فروید تضمین می‌کند، پدر است که حق انحصاری بر لذّت دارد و همین همه‌ی مردها را همسان می‌سازد. برعکس در فرمول زنِ لاکانی، هر فرد با فردِ کناری‌اش متفاوت است: هر زن یک استثناست. همین، راه را برای مفهوم همسایه (نفرِ بغل‌دستی) که خارج از دوگانه‌ی سیاسی دوست/دشمن اشمیت قرار می‌گیرد، هموار می‌سازد. همسایه درواقع تجسّم ناممکنی بیرون/درون است. ژیژک، تدبیر مشابهی را درباره‌ی مفهومِ «ناانسان» پیش می‌گیرد تا کاستی اخلاق لویناسی را که «ناانسان» (و نه غیرانسان) را بیرون می‌گذارد، نشان دهد و بگوید که دوست داشتنِ همسایه جز از راهِ قانون (فرمان – سوّمی بی‌چهره) ممکن نیست و این همان است که لویناس بی‌توجّه رها کرده و از کنارش گذشته.

البتّه پیچیدگی‌هایی که کتاب پیش روی ذهنِ‌خواننده می‌گذارد فراتر از این‌هاست و بی‌شک برای من خواندنش بی کمکِ گروهِ مطالعه‌ی دوهفته‌یکبارمان در دانشگاه دشوار بود. اگر به کتاب اصلی دسترسی ندارید، تا جایی‌که می‌دانم مقاله‌ای از ژیژک که بسیار مختصرتر امّا مشابه فصلش در این کتاب است، به فارسی در مجموعه مقاله‌های ژیژک (کتاب رخداد) برگردانده شده و عنوانش چیزی شبیه دفاع از خشونت اخلاقی است.

----

و امّا مهمتر: از آنجا که بتازگی دسترسی «راز» در ایران به علّتی که هرچه فکر کردم سر درنیاوردم از بیخ و بُن و به دستور مخابرات یا همچه جایی قطع شده و از آن مهمتر چند صباحی‌ست مورد کم‌محلّی صاحبانش قرار گرفته، نمی‌دانم چقدر فراخوان برای معرّفی کتاب‌هایی که در سال رو به پایان خواندید و دوست داشتید، فایده‌مند است. با این‌حال، اگر مثل هر سال لطف کنید و بگویید کتابهای منتخبتان در سال هشتاد و نُه کدام‌ها بوده‌اند، مرا و احتمالاً بعضی دیگر از خواننده‌ها را قرین لطفتان ساخته‌اید.