« حجاب در اروپا: سیاست تفاوت | صفحه اصلی | اتوبوسی به نام هوس »

رُسوایی

کوتزی نویسنده‌ای که احتمالاً می‌شود گفت اهل آفریقای جنوبی‌ست، هرچند حالا شهروند استرالیا شده، شهرتِ جهانی دارد. از قرار معلوم، بسیاری از کارهایش را هم به فارسی برگردانده‌اند. امّا تا جایی‌که من سراغ گرفته‌ام و جستجو کرده‌ام، «رسوایی» به فارسی ترجمه نشده. چند روز قبل کتاب را خواندم. اوّلین کتابی بود که از او می‌خواندم. بسیار عالی بود. چهار سال بعد از این کتاب، کوتزی نوبل ادبی 2003 را می‌بَرَد.

کوتزی، آنقدری که از زندگیش و زندگی‌نامه‌های خودنوشتش می‌دانیم آدم خاصّی‌ست. دشوار تن به مصاحبه می‌دهد. هرچند که چندتایی از مصاحبه‌هایش را جمع و منتشرکرده‌اند. اندیشه‌های سیاسی‌اش خوشایندِ همه نیست و هرچند ضد آپارتاید بوده است، بعضی از هم‌وطنانش «رسوایی» را کتابی نژادپرستانه می‌دانند. البته عمده‌ی دلخوری‌ها از وقتی پیدا شده که کوتزی ملیّت استرالیایی را می‌پذیرد و از سیاست‌های کشور پیشینش خصوصاً در موردِ مقابله‌ی با جرم و جنایت انتقاد می‌کند. رسوایی، داستان غریبی‌ست بازنمای سیاست‌های نژادی در آفریقای جنوبی پس از آپارتاید.

خلاصه‌ی داستان را در بسیاری از منابع انگلیسی و بعضی وبگاه‌های فارسی‌زبان می‌توانید – اگر بخواهید البتّه – بیابید. داستان را عمداً اینجا نمی‌آورم تا مزّه‌ی خواندنش – اگر قصد دارید بخوانید – از بین نرود. بخشی که این پایین ترجمه کرده‌ام، تأثیر عجیبی روی من گذاشت و البتّه همین کوتاه هم در آشکار شدن زوایای شخصیّت قهرمان داستان در کتاب بسیار راهگشای خواننده است. گمان نمی‌کنم با خواندنِ این مقدار، داستان ضایع شود. هرچند ترجمه‌ام به هیچ‌شکل قابل مقایسه با نثرِ درخشانِ کوتزی نیست؛ خوشحال می‌شوم بخوانید تا بدانم این بخش روی شما هم همانقدری که روی من تأثیر داشته، تأثیر می‌گذارد یا نه.

ترجمه‌ی بخش کوچکی از رمان رسوایی، نوشته‌ی جِی. ام. کوتزی

عمده‌ی حیوانهایی که در درمانگاهْ تیمارشان می‌کنند، سگ‌ها هستند. گربه، کمتر است. برای احشام هم روستا ظاهراً راه و روش دامپزشکی خاص خودش را دارد؛ درمانگرها و داروهای خاص خودشان هست. امّا سگهایی که به درمانگاه می‌آورند، یا هاری دارند یا دست و پاشان شکسته. بعضی هم دچار گزیدگی عفونی شده‌اند یا مشکلشان گری‌ست. از بعضی‌های دیگر درست مراقبت نکرده‌اند و مرض‌های خوش‌خیم و بدخیم قدیمی دارند. سگ‌هایی می‌آورند که سوء تغذیه یا انگل روده دارند. امّا بیشتر از همه‌ی مرض‌ها، سگ‌ها هرچه می‌کشند از باروری خودشان است: تعدادشان زیاد است. وقتی مردم سگشان را به درمانگاه می‌آورند، رُک و راست حرفشان را نمی‌زنند؛ نمی‌گویند «سگ را آورده‌ام پیشتان خلاصش کنید». امّا توقّعشان همین است. این‌که ترتیبشان را بدهند؛ محوشان کنند؛ از خاطره‌ها پاکشان کنند. آنچه که می‌خواهند این است که «حل»شان کنند. تصعید: همانطور که مثلاً الکل از آب تصعید می‌شود و هیچ چیز باقی نمی‌ماند. بعدش هیچ طعمِ الکل در آب نمی‌مانَد.

به همین دلیل است که یکشنبه‌ها بعدازظهر، درهای درمانگاه را می‌بندند تا او به بِو شاو کمک کند و سگ‌های اضافی هفته را راحت کنند. سگها را یکی‌یکی از قفسهای پشت درمانگاه می‌گیرد و می‌آوردشان و می‌فرستدشان یا بلندشان می‌کند و می‌بَرَدشان به سالن نمایش. بِو به تک‌تکِ سگ‌ها در لحظه‌های پایانی عمرشان، بیشترین توجّهی را که می‌شود، می‌کند: نوازش‌شان می‌کند؛ باهاشان حرف می‌زند و مرگشان را برایشان آسانتر می‌کند. اگر، آنطور که گاهی پیش می‌آید، سگی بعد از ناز و نوازش‌ها آسوده خاطر نشود، به خاطر حضور اوست: بوی غلطی می‌دهد (سگ‌ها می‌توانند فکرهایت را بو کنند)، بوی شرمندگی. با همه‌ی این‌ها، اوست که سگ‌ها را بی‌حرکت نگه می‌دارد تا سوزن، رگ را بیابد و دوا به قلب بزند و پاها خم بشوند و چشمها، تاریک.

اوّل‌ها فکر می‌کرد که به این وضع عادت می‌کند. ولی اوضاع آن‌طور که فکر می‌کرد پیش نمی‌رود. هرچه کشتارهای بیشتری را دستیاری می‌کند، بیشتر وحشت‌زده و عصبانی می‌شود. غروب یکی از یکشنبه‌ها، وقتی که فولکس کمبیِ لوسی را می‌رانَد، مجبور می‌شود کنار جادّه بایستد تا بتواند خودش را جمع و جور کند. اشک همین‌طور از صورتش می‌ریزد پایین و او نمی‌تواند مانع شود. دستهاش می‌لرزند.

نمی‌فهمد چه بلایی دارد سرش می‌آید. تا حالا، کمتر و بیشتر، حیوان‌ها برایش مهم نبوده‌اند. هرچند که در شکل مجرّد و انتزاعیش هر نوع ظلمی را رد می‌کند، امّا نمی‌تواند تشخیص بدهد که ذاتاً مهربان است یا ظالم. در واقع هیچ‌چی نیست. تصوّر می‌کند آنهایی که ظلم، مثل یک‌جور وظیفه ازشان انتظار می‌رود، مثلاً آدمهایی که در سلّاخ‌خانه‌ها کار می‌کنند، یک جور لاکِ سفت و سختی مثل لاکِ لاک‌پشت دور روحشان کم‌کم رشد می‌کند. عادت، آدم را سخت می‌کند. در بیشتر موارد باید این‌طور باشد. امّا به نظر نمی رسد که در مورد او هم قضیّه از این قرار باشد. موهبتِ دل‌سخت‌شدن را ندارد.

همه‌ی هست و نیستش گره خورده به آنچه در آن سالن نمایش می‌گذرد. متقاعد شده که سگ‌ها می‌دانند که نوبه‌ی مرگشان فرارسیده. با وجودِ سکوت و بدونِ درد بودنِ کل عملیات، علی‌رغمِ فکرهای خوبی که بِو شاو بهشان می‌اندیشد و او تلاشش را می‌کند که بهشان فکر کند، با وجودِ این‌که هوا از کیسه‌هایی که جسدهای تازه را داخلشان می‌گذارند رد نمی‌شود، علی‌رغمِ همه‌ی این‌ها، سگ‌های منتظر در حیاط پشتی آن‌چه را آن تو می‌گذرد، بو می‌کشند. سگ‌ها گوش‌هایشان را پایین می‌آورند و دم‌هایشان را زمین می‌اندازند، جوری که انگار آن‌ها هم خفّت مرگ را احساس می‌کنند؛ پاهاشان قفل می‌شود و برای همین باید هلشان داد یا کیشدشان یا بغلشان گرفت و از درگاهی عبورشان داد. روی میزِ عمل، بعضی‌ها ناگهان راست و چپ را گاز می‌زنند، بعضی‌ها از سرِ استیصال ناله می‌کنند؛ هیچ‌کدامشان مستقیم به سوزنِ توی دستِ بِو که یک‌طوری می‌دانند بدجوری بهشان صدمه خواهد زد، نگاه نمی‌کنند.

بدترینشان آن‌هایی هستند که او را بو می‌کشند و سعی می‌کنند دستش را لیس بزنند. هیچ‌وقت دوست نداشته لیسش بزنند و اوّلین واکنشش این است که خودش را می‌کشد کنار. چرا باید وانمود کند که رفیقشان است در حالی‌که در واقعِ امر قاتلشان است؟ امّا دوباره نرم می‌شود و دلش به رحم می‌آید. چرا باید موجودی که سایه‌ی مرگ بالای سرش ایستاده احساس کند که او دارد چیزی را مضایقه می‌کند، انگار که تماس باهاش منزجرکننده است؟ به همین خاطر بهشان اجازه می‌دهد که اگر دلشان می‌خواهد، لیسش بزنند همان‌طور که بِو شاو، اگر آنها اجازه بدهند، نوازششان می‌کند و می‌بوسدشان.

سانتی‌مانتال و احساساتی نیست. دستِ کم آرزو می‌کند که نباشد. تلاش می‌کند که حیواناتی را که می‌کشد و همین‌طور بِو شاو را با احساسات آمیخته نکند. از این‌که به او بگوید «نمی‌فهمم چطور می‌توانی این کار را بکنی» سر باز می‌زند به خاطر اینکه در جواب نشوند «یک کسی بالاخره باید این‌کار را بکند». احتمال این را که شاید در سطحی ژرف‌تر بِو شاو نه فرشته‌ی نجات که شیطانی پلید باشد رد نمی‌کند. زیر نمایش شفقت و دلسورزی‌اش ممکن است قلبی به سختی قلب قصّاب‌ها مخفی شده باشد. سعی می‌کند که ذهنش را بر روی هر احتمالی باز نگه دارد.

بِو شاو سوزن‌ها را تزریق می‌کند و او عهده‌دار امحای جسدها شده. صبحِ روز بعد از هر جلسه‌ی کشتار، فولکس کمبی پُر از جسد را تا محوّطه‌ی بیمارستان ستلرز و کوره‌ی لاشه‌سوزیش می‌راند و آنجا جسدهای داخل کیسه‌های سیاه را به شعله‌ها می‌سپارد.

آسان‌تر این بود که کیسه‌ها را بلافاصله بعد از هر جلسه می‌بُرد و می‌سپردشان به خدمه‌ی کوره تا امحاشان کنند. امّا این‌طوری باید آن‌ها را روی آشغالها با بقیه‌ی آنچه از تمیزکاری آخر هفته جمع شده رها می‌کرد: با زباله‌ی بیمارستانی، با لاشه گندیده‌های جمع شده از کنار جادّه، با فضولات بدبوی دبّاغی – مخلوطی از چیزهایی که معمولی امّا وحشتناک است. حاضر نبود که چنین ننگی را بهشان تحمیل کند.

به همین خاطر غروب هر یکشنبه، کیسه‌ها را با خودش پشت فولکس کمبی لوسی به مزرعه می‌آوَرَد، شب همانجا می‌گذاردشان و صبح هر دوشنبه با ماشین می‌بردشان به محوّطه‌ی بیمارستان. آن‌جا، خودش دست به کار می‌شود و آن‌ها را یکی یکی می‌گذارد روی گاری‌ای که خوراک کوره را می‌برد. دسته‌ی دستگاهی را که گاری را از دروازه‌ی پولادی هل می‌دهد داخل شعله‌ها می‌چرخاند. اهرم را فشار می‌دهد و بار گاری را خالی می‌کند و دوباره دسته را می‌چرخانَد تا گاری برگردد بیرون. همه‌ی این‌ها را وقتی می‌کند که کارگرهایی که شغلشان معمولاً همین است، ایستاده‌اند و نگاه می‌کنند.

دوشنبه‌ی اوّل، لاشه‌سوزی را واگذار کرد به خودِ کارگرها. جمودِ نعشی، اینکه ماهیچه‌ها بعد از مرگ سخت می‌شود، در طول شب باعث شده بود که لاشه‌ها سفت و خشک شوند. پاهای نعش‌ها بین میله‌های گاری گیر می‌کرد و وقتی‌که گاری از کوره برمی‌گشت، گاهی سگها هم همراه گاری در حالیکه سیاه شده بودند و دندان‌هایشان نمایان بود و بوی پشم کِزکرده می‌دادند و کیسه‌ی پلاستیکی‌شان کاملاً سوخته بود، برمی‌گشتند. بعد از چندی، کارگرها شروع کردند با پشت بیل‌هایشان کیسه‌ها را قبل از این‌که بارِ گاری کنند می‌زدند تا دست و پای خشک و سفت بشکند. از آن موقع بود که او مداخله کرد و کار را خودش برعهده گرفت.

کوره‌ی لاشه‌سوز با زغال‌سنگ خشک می‌سوخت و بادبزن برقی‌ای داشت که هوا را از طریق دودکش می‌مکید. حدس می‌زد که تاریخ ساختش به دهه‌ی پنجاه برگردد، تقریباً همان‌وقت‌هایی که خودِ بیمارستان ساخته شده بود. کوره، شش روز هفته کار می‌کرد. دوشنبه تا شنبه. روز هفتم، کار نمی‌کرد. وقتی خدمه بعد از روزِ هفتم برمی‌گشتند، اوّل‌دست خاکسترهای روز قبل را جمع می‌کردند و بعد آتش را روشن می‌کردند. تا نُه صبح، محفظه‌ی داخلی به دمای هزار درجه‌ی سانتی‌گراد می‌رسید؛ دمایی که برای تبدیل استخوان به آهک کافی بود. آتش تا وسطهای روز روشن می‌ماند و همه‌ی بعدازظهر طول می‌کشید تا خنک شود.

اسمِ خدمه را نمی‌دانست و آنها هم اسم او را نمی‌دانستند. برای آنها، او خیلی راحت مردی بود که از یک دوشنبه‌ای به بعد هر هفته با کیسه‌های «مؤسّسه‌ی رفاه حیوانات» می‌آمد و از آن موقع به بعد هم، هر دفعه، صبح زودتر و زودتر می‌آید. می‌آید، کارش را می‌کُنَد و می‌رود. در واقع بخشی از جامعه و آدم‌هایی نیست که کوره‌ی لاشه‌سوزی، علی‌رغم وجود حصار مفتولی، دروازه‌ی قفل‌دار و آگهی سه زبانه، مرکز و هسته‌ی آن جامعه است.

از آنجایی‌که بخشی از حصار را خیلی وقت پیش پاره کرده‌اند، کسی به دروازه و آگهی توجّهی نمی‌کند. از قبل از این‌که خدمه‌ی بیمارستان، صبح، با نخستین بسته‌های زباله‌های بیمارستانی از راه می‌رسند، چندین زن و بچّه منتظرند تا زباله‌ها را بکاوند بلکه سُرنگی، سنجاقی، باند زخم‌بندی قابل شستشویی، یا هر چیز دیگری که بازاری برایش هست، پیدا کنند. مخصوصاً دنبال قرص می‌گردند تا به مغازه‌های طب سنّتی بفروشند یا کنار خیابان معامله کنند. آواره‌ها هم هستند. روزها دور و بر محوّطه‌ی بیمارستان پرسه می‌زنند و شب‌ها کنار دیوار کوره یا شاید حتّا داخل تونل می‌خوابند تا گرم شوند.

این مجموعه‌ی آدمها، گروه و دسته‌ای نیست که بخواهد بهشان بپیوندد. امّا وقتی‌که آنجاست، آنها هم همانجایند و اگر آن‌چه که می‌آوَرَد، نظر آنها را جلب نمی‌کند، فقط به این خاطر است که اعضای بدن سگِ مرده را نه می‌توانند بفروشند و نه بخورند.

چرا چنین کاری را قبول کرده است؟ برای این‌که مسؤولیّت بِو شاو را کمتر کرده باشد؟ اگر دلیلش این بود، تنها کافی بود که کیسه‌ها را روی آشغالها بیندازد و با ماشین دور شود. به خاطر خودِ سگ‌ها بوده؟ امّا سگ‌ها که مُرده‌انند؛ و اصلاً سگ‌ها از ننگ و احترام چه می‌فهمند؟

پس، برای خودش بوده. به خاطرِ ایده‌اش درباره‌ی دنیا؛ دنیایی که درش مردم با بیل لاشه‌ها را نمی‌کوبند تا قواره‌شان برای فرایند نعش‌سوزی مناسب‌تر شود.

سگ‌ها را به درمانگاه می‌آورند چون نمی‌خواهندشان: به خاطر اینکه ما خیلی هستیم. اینجاست که او وارد زندگی آنها می‌شود. ممکن است که نجات‌بخش‌شان نباشد، کسی که در نظر او عدّه‌شان زیاد نیست. امّا او آماده‌ست که آن‌وقتی که آن‌ها خودشان نمی‌توانند – مطلقاً نمی‌توانند – از خودشان مواظبت کنند، مواظبشان باشد. آن‌وقتی‌که حتّا بِو شاو هم دست ازشان می‌شوید. پتروس یک‌بار خودش را سگ-چران خوانده بود. بسیار خب، حالا او سگ‌-چران است: مسؤول کفن و دفن سگ‌ها؛ راهنمای روح سگ‌ها؛ هاریجان – فرزند خدا.

غریب است که مردی به خودخواهی او باید خودش را وقف خدمت به سگ‌های مُرده کند. باید روش‌های دیگری، روش‌های مؤثرتری، برای دهش به دنیا یا به ایده‌ای که از دنیا داریم، وجود داشته باشد. مثلاً می‌تواند ساعت‌های بیشتری را در درمانگاه کار کند. می‌تواند بچّه‌هایی را که در زباله‌ها می‌گردند متقاعد کند که نباید بدنشان را با زهر و سم پر کنند. حتّا جدیّت به خرج دادن برای نشستن و نوشتن کتابِ اُپرای لرد بایرون را، اگر کار مهم‌تری نباشد، می‌توان به نوعی خدمت به بشر تعبیر کرد.

امّا آدمهای دیگری هستند که این کارها را – کارهای مربوط به رفاه حیوانات، کارهای مربوط به بازتوانی اجتماع یا حتّا کارهای مربوط به اُپرای لرد بایرون – انجام بدهند. او مسؤولیّت احترام به اجساد را برای خودش نگاه می‌دارد چراکه هیچ احمق دیگری پیدا نمی‌شود که این مسؤولیّت را بپذیرد. او دارد تبدیل به یک چنین آدمی می‌شود: احمق، نادان، مصر به انجام و باز-انجامِ کار اشتباه.