« انتخابات (6) | صفحه اصلی | انتخابات (8) »

انتخابات (7)

مناظره‌ی احمدی‌نژاد – موسوی اتّفاق تازه‌ای‌ست که تحلیلش نیازمندِ دانش رسانه است و البتّه از عهده‌ی من خارج. با این‌حال، نکاتی را که به ذهنم می‌رسد، پاره‌پاره می‌نویسم و قضاوت را برعهده‌ی خواننده می‌گذارم.

پیش از آغاز، داوری دربابِ این‌که برنده‌ی مناظره چه کسی بوده، ناشدنی‌ست. چون بی‌شک از دیدِ بسیاری از طرفداران آقای رییس‌جمهور، او با صداقت و شفّافیّت و در عینِ مظلومیّت از حق دفاع کرده و از نگاهِ هوادارنِ جنابِ موسوی، او بوده که با اخلاق‌گرایی تا آنجا که می‌شده دربرابرِ قانون‌گریزی سکوت کرده و حالا که جانش به لب آمده، در چارچوبِ قانون و با رعایت ادب، دست به کار پاسخگویی شده. به نظر من، هر دو در استفاده از فرصت مناظره، برتری‌ها و اشتباه‌هایی داشته‌اند. سعی می‌کنم کمابیش بدونِ داوری درباره‌ی درستی پیام‌ها به این نکات اشاره کنم.

1. می‌دانیم که قرعه تعیین‌کننده‌ی آغازگر مناظره‌ست. با دانستنِ اینکه موسوی در ده دقیقه‌ی پایانی – که مطابق قرعه متعلّق به او بوده – خیلی خوب به نفع خودش عمل کرد، پرسشی که مطرح می‌شود این است که آیا او دو استراتژی متفاوت برای دو حالت مختلف قرعه داشته، یا اینکه تنها بخت یارِ او بوده که این حالت نصیبش شده؟ ضمن اینکه نحوه‌ی رفتارِ احمدی‌نژاد در هنگام سخن گفتن در چهارسال گذشته شناخته‌شده و جاافتاده است و برای مشاورانِ موسوی آسانتر بود که موقعیّت‌های مختلف را پیش‌بینی کنند و براساسِ آن برنامه‌ریزی نمایند؛ شاید تنها در موردِ حدّ ایستِ رییس‌جمهور مطمئن نبودند – هرچند نشانه‌هایی برای آن وجود داشت. برعکس، موسوی این اقبال را داشت که شیوه‌ی پاسخگوییش تا قبل از مناظره تا حدّ زیادی ناشناخته مانده باشد.

2. نقطه‌قوّتِ رییس‌جمهور، این بود که دو سه مضمونِ اصلی را از اوّل تا انتها دنبال کرد. از همه مهمتر، هم‌دستی دولت‌های بیست و چهارسالِ گذشته در تلاش برای عدمِ موفقیّت او بود. این‌ها را هم بیفزایید: فاسد خواندنِ حامیانِ‌ موسوی؛ تخطئه‌ی عملکرد خود او در زمانِ نخست‌وزیری؛ غلط بودنِ‌منابعی که اطّلاعات را در اختیار رقیب گذاشته‌اند و برعکس، استناد به «اطلاعاتِ حقیقی» در دفاع از عملکردِ خودش. تأکید می‌کنم که سعی دارم در مورد هر دو نفر کاری با درستی محتوا نداشته باشم. از نظر شکلی، رییس‌جمهور خوب توانست اینها را پا به پا پیش ببرد؛ به هم پیوند بزند؛ به آنها ارجاع بدهد و اصولاً یک مدل کوچک از یک «رژیمِ حقیقت» بسازد – که لابد هوادارانش را متقاعد می‌سازد.

در کنارِ این، موسوی به درستی چارچوبش را برای بحث عنوان کرد (خرافه‌گرایی، سطحی‌نگری، خیال‌پردازی و ...) و خواست تمامِ اشکالات را در ظرف آن بریزد. امّا مسأله اینجاست که چارچوب را بیش از اندازه کِش داد. جمله‌ای که از رو خواند، طولانی بود و بعضاً از کلماتِ هم‌معنی زیادی استفاده کرد. اگر دستِ کم برای این جمله‌ی طولانی یک «کُد» انتخاب می‌کرد تا آنرا خلاصه سازد و برای ارجاع به این نظام و زنده کردنِ مداوم آن در بحث، از آن «کُد» بهره بگیرد، عملکردِ بهتری می‌داشت. اشکالی که موسوی داشت این بود که برای اشاره به این نظام، از خودِ واژه‌ی «چارچوب» استفاده می‌کرد. (مثلاً شبیه به این نقل نادقیق: اینها که می‌گویم در همان «چارچوب»ی می‌گنجد که در اوّل بحث گفتم). برای این مجموعه‌ی گزارش‌شده، می‌توانست عنوانِ دربرگیرنده‌ای انتخاب کند و همه‌جا، وقتی مصادیق مختلفِ این چارچوب را عنوان می‌کرد، از آن «نام» اختصاری استفاده کند.

3. نفعِ هر دو طرف در این بود که در شرایط حاضر، شیوه‌ی خاص خودشان را در سخن‌گفتن پیش بگیرند و واردِ بازی حریف نشوند. در واقع، وقتی از پیشْ شیوه‌های مختلف را تمرین و «بازی» نکرده‌ایم تا بدانیم که در شرایط مختلف چه باید بکنیم؛ یک راهِ حل فراگیر این است که بازی خودمان را بکنیم. این لااقل، تصویرِ ما را حفظ می‌کند. به دستاویزِ این می‌توانم حدس بزنم که احمدی‌نژاد – در نزدِ هوادارانِ دوآتشه‌ش – یا «برنده»ست و یا «مظلوم» و البته یا هردو: «برنده‌ی مظلوم». کمااینکه، موسوی هم – نزدِ همان‌دست طرفدارانش – باز یا «برنده»ست یا «متخلّق به اخلاق» یا روی هم‌رفته کسی که با کمکِ اخلاقش برنده شد. در واقع، هر دو سعی کردند که علاوه بر پیش‌بردِ خواستشان دستِ کم تصویری را که از آنها وجود دارد، جا بیندازند و نمونه‌ی عملی باشند از شعارهایی که می‌دهند. شاید چون رییس‌جمهور شروع‌کننده‌ی «بازی» بود، تا حدّی هدایتِ آن‌را هم بر عهده داشت و به هر حال، با پرسش‌های قاطعانه و صریح، سعی می‌کرد موسوی را در طرفِ پاسخ بنشاند و هم‌زمان پاسخگویی و پرسش‌گری او را در دورِ بعد کم‌اثر کند. حُسن موسوی این بود که در تمامِ مدّت، وارد بازی نشد و سعی کرد از مقامِ پاسخ‌دهنده‌ی صِرف خارج شود. تا آنجا که توانست حتّا دوربین را خطاب قرار داد و نه پرسش‌کننده را تا نشان دهد این بازی را به رسمیّت نمی‌شناسد و طرفِ او نه رییس‌جمهور که مردمِ ایرانند. او تنها یک‌بار در دورِ یکی‌مانده به آخر وقتی با پرسشِ مستقیم احمدی‌نژاد درباره‌ی پرونده‌ی رهنورد مواجه شد، با تأخیر عکس‌العمل نشان داد و موافقتش را با طرح پرونده اعلام کرد. همه‌ی اینها تا دورِ آخر طول کشید. تا اینکه موسوی در دورِ آخر قاطعانه دست به تخطئه زد؛ پرسید؛ خطاب قرار داد؛ با انگشت اشاره کرد و پاسخش را کوبنده اعلام کرد. این‌بار، احمدی‌نژاد، اشتباه کرد و وارد بازی شد و در حالی‌که مطابق قواعدْ وقتش تمام شده بود، خواست جواب بدهد. موسوی، نگذاشت. هرچند می‌توانست فرصت‌طلبانه، این رفتار را به قانون‌گریزی که موضوع بحثش در آن لحظه بود، نسبت بدهد و عینی – با مثالی زنده و نه با شواهد تاریخی – دوباره به چارچوبِ آغازینش ارجاع بدهد – که نداد.

4. با این‌حال، به نظرم برای بُرد – هرچند خالی از مخاطره نیست – باید گاهی – حساب‌شده و عقلانی و با حزم و احتیاط – واردِ بازی حریف شد. کاری که احمدی‌نژاد در اواسطِ بحث، به طرز حساب‌شده و در آخر بی‌گُدار انجام داد. احمدی‌نژاد، وقتی نظامِ حقیقتی ساخت و جا انداخت که از نظر او مرجعِ‌ حرف‌های موسوی نادرست است، دیگر به راحتی مثل «اصل»ی اثبات‌شده از آن بهره می‌برد و پرسش‌های موسوی را بدون اینکه جواب بدهد، شاملِ درستی همین «قانون» و بی‌اثر می‌کرد. دستِ کم در یک‌مورد، گمان می‌کنم موسوی می‌توانست زودتر/قاطع‌تر دست‌به کار می‌شد. او باید سریع‌تر و محکم‌تر به سراغ رابطه‌ی هاشمی و خاتمی با ستادش می‌رفت. کم‌کم این‌را جا می‌انداخت که اینها ربطی به من ندارند و با مضمون‌های مشابه در فاصله‌های آغازی تکرارش می‌کرد تا در نهایت در نیمه‌ی دوّم این‌دست انتقادها را بی‌اثر می‌ساخت. حدس می‌زنم چگالی این مضمون‌ها (مثل: هسته‌ی اصلی دور و بَرِ من هیچ خدشه‌ای ندارد – هاشمی و خاتمی خودشان باید پاسخگو باشند – اگر تخلّفی شده اشتباه بوده؛ امّا ربطی به من ندارد – شما چیزی در من پیدا نمی‌کنید که به اطرافیانم خُرده می‌گیرید – اصل بر برائت است – قوّه‌ی قضائیه مسؤول رسیدگی به تخلّفات است) در پایانِ سخنرانی زیاد شد. می‌شد آن‌ها را بهتر توزیع کرد تا دستِ کم از دستِ یکی از مضامین اصلی نقدِ حریف در دقایق آخر رهایی پیدا کرد و فرصت برای حمله‌ی تازه یا پرداختن به موردی دیگر ایجاد می‌شد. احمدی‌نژاد در تشخیصِ مواضعِ موسوی و دست‌به‌کار شدن برای بی‌اثر کردنِ آنها موفق‌تر بود و در نیمه‌ی اوّل از دستِ بسیاری از آنها آسوده شد.

5. در تحلیلِ زبانِ بدن، من صلاحیّتی ندارم. امّا می‌دانم که تفاسیر با توجّه به موقعیّت آدمها، تجربه‌ی شخصی‌شان و ذهنیّتِ پیشینی که از طرفِ مناظره دارند، متفاوت است. لبخندِ احمدی‌نژاد، هم می‌تواند تفسیر به تسلّط و بی‌خیالیش شود و هم به عصبانی‌بودنش. همان‌طور که چهره‌ی بی‌حالتِ موسوی، می‌تواند باز هم به تسلّطش به بحث تعبیر شود و هم به منکوب‌شدنش. امّا در صحنه‌آرایی، می‌شد گفت که در جهتِ خواستش، احمدی‌نژاد با پوشه‌های مدارک و اسناد، بی‌نیاز از واژه به مخاطبش القا کرد که بر اساسِ مدرک حرف می‌زند. موسوی، نه سلاحِ مشابهی برای نمایش داشت و نه اینکه مدارکِ رقیب را – کلیّتِ مدارک را در مدرک‌بودنشان– زیر سؤال برد.

6. اگر نکته‌ی دیگری به ذهنم رسید، کم‌کم اضافه می‌کنم. خلاصه‌وار بگویم که احتمالاً هوادارانِ هر دو سو معتقدند که در مناظره‌ی احمدی‌نژاد – موسوی دورِ آخر، بسیار تعیین‌کننده بود و به همه‌ی آنچه پیش از آن گذشت، معنای دوباره داد. شخصاً عقیده دارم که موسوی برنده‌ی مناظره بود و دلیلش هم دورِ آخر است. تکرار می‌کنم که دورِ آخر به خیلی از حرف‌های قبلی معنای تازه داد. نهایتاً این‌را بگویم که به نظرم از نظرِ تسلّط در جمله‌بندی و سخن‌وری در جهتی که مقاصد گوینده را مطابق استراتژی‌اش برآورده کند، احمدی‌نژاد بهتر عمل کرد. موسوی در حرف‌زدن دو اشکال عمده داشت: استفاده از «چیز» و به پایان‌نرساندنِ جمله‌ها و آن‌ها را جویده رها کردن. سخن‌وری سیاست‌مداران،‌ بسیار مهم و تعیین‌کننده‌ست. جز این، در کشورهایی که مناظره‌ی انتخاباتی سنّتی قدیم‌ است، نامزدها در کنارِ مربیانِ سخن‌وری، مربّی‌های کارآزموده‌ی مناظره و نیز حریفِ تدارکاتی دارند. مشاوران اطرافِ نامزدها، راهبردهای مختلف را تدوین می‌کنند و نامزدشان را وامی‌دارند که در زمانی فشرده، شیوه‌های مختلف را با حریف‌های متفاوت تمرین کند تا برای انواع گوناگونِ پیشبردِ نظر آماده باشد. شاید در آینده، همین را در ایران هم شاهد باشیم.