« معرفی کتاب‌های دوست‌داشتنی: سال ششم | صفحه اصلی | فهرستِ کتاب‌های دوست‌داشتنی سال هشتاد و هفت »

نشان

حالا دیگر دو هفته‌ای می‌شود که هیچ‌کس از ده-دوازده نفر جوان سومالیایی ساکن شهر، خبری ندارد. آنطور که گفته‌اند، این دوازده نفر تحتِ تعالیم کسی بوده‌اند که در «حمله‌های تروریستی» دست داشته؛ با او مراوده‌های نزدیکی داشته‌اند گویا. باز آن‌طور که در روزنامه خواندم، نیروهای امنیّتی دنبال سرنخ‌هایی از این چند نفر می‌گردند. از جمله، سراغِ هم‌کلاسی‌هایشان هم رفته‌اند تا خبری ازشان پیدا کنند. خانواده‌شان هم سخت نگران هستند. علاوه بر خانواده‌شان اهالی شهر هم نگرانند که نکند اینها، حادثه‌های بعدی را سبب شوند.

به نظرم نمی‌توان کتمان کرد که حرکاتِ افراطی و رُعب‌آفرینی – که حالا پلیس دلواپسِ رُخ‌دادنشان است – محصول دورانِ مدرن است. همان‌چیزهایی که ایالاتِ متّحد را کشورِ پیشرفته‌ی امروزی کرده، حرکاتِ افراطی را هم متأسّفانه به عنوانِ محصولی جانبی به همراه می‌آورد. بیایید داستان را از دورترها شروع کنیم. از آنجا که پول واسطه‌ای شد یک‌دست برای تبادل آنچه نایک‌دست است. آن‌وقت دیگر گذشته و تاریخ و تاریخچه، بی‌معنا شد. دیگر فرقی نمی‌کرد که سیبی که در بازار می‌خریم در باغ‌های کدام دهات رسیده و تحتِ نظارتِ کدام باغبان رشد کرده. اگر حداقلّی از شرایط را می‌داشت، در دسته‌ی هم‌سانِ «سیب» قرار می‌گرفت و می‌شد با میانجی‌ای یکتا که همه چیز را سنجش‌پذیر می‌ساخت، مبادله‌اش کرد. این، «بی‌نام و نشانی»، این «گُمنامی» خشتِ اوّل بنای دوره‌ای بود که حالا ما درش زندگی می‌کنیم. همین اتّفاق درباره‌ی مسأله‌ی شهروندی مدرن هم پیش آمد. «هر شهروند، یک رأی»؛ شبیه «هر سیب، صد تومان» نیست؟ در این بازار شهروندی مهم نیست که مادرم که بوده و پدرم که؛ مهم نیست از کدام ایل و طایفه‌ام؛ قدّم چقدر است و در دل چه سودایی می‌پروم. همین‌که حداقلّی از شرایط را داشته باشم می‌شوم شهروند گمنامِ مملکت و آنجا که نظرم را می‌خواهند و می‌پرسند یک رأی دارم.

امّا مشکل از آنجا شروع شد که این دسته‌بندی‌های مجازی – مثل «شهروندی» – بدل به هدفی واقعی شدند که باید بهشان رسید. مجاز را واقعی گرفتن چیزی‌ست که در ایالاتِ متّحد هر روز می‌بینیش یا تجربه‌اش می‌کنی. می‌بینی که مهاجران، چه اندازه در تکاپویند تا «شهروند»ِ اینجا شوند؛ رنگین‌پوستان چه اندازه دلشان می‌خواهد، مثل جریانِ اصلی «سفیدپوست» - یکی دیگر از همان دسته‌بندی‌های مجازی – باشند. امّا دریغ که این هدف‌ها دست‌نیافتنی‌ند. دست‌نیافتنی‌ند چون واقعی نیستند. به گمانم مهاجرهای اینجا، یک چیز را خیلی خوب می‌دانند و آن این‌که «نشان»ی روی صورتشان حک شده؛ «مارک‌دار»ند. منظورم از مارک‌دار بودن این است که وقتی می‌خواهند درباره‌شان صحبت کنند، چیزکی اضافه‌تر در توصیف یا توضیحشان می‌آورند: «اون پسره که موهاش بلنده» برای توصیف کسی از جریانِ اصلی استفاده می‌شود و «اون دختر چینیه که قدّش کوتاهه» برای توصیف کسی که از جریانِ اصلی جمعیّت نیست. خلاصه اینکه در مورد آنها که از جریانِ اصلی نیستند، این آگاهی که باید به چیزی برسند که هیچ‌وقت بهش نمی‌رسند – از من بپرسید – دوبرابر آزرده‌شان می‌دهد.

چرا دوبرابر؟ چون به گمانم در یک‌برابرش همه‌ی آدم‌های دنیا سهیم‌ند. اصولاً این ایده، چیزکی از روانکاوی دارد که آدمی‌زاده همواره دارد درد می‌کشد. یک «اَبَرخود» همیشه بالای سرش هست که می‌گوید باید تلاش کنی تا بهتر شوی. همه می‌خواهند همیشه بهتر بشوند. امّا هیچ‌وقت به هدفشان نمی‌رسند؛ دقیقاً به این‌خاطر که همیشه باید بهتر شوند. این‌طوری آدمی‌زاده، همیشه زخمی‌ست و درد می‌کشد. وقتی مهاجرت می‌کنی، این زخم و مرض دوچندان می‌شود: همواره دو برابرِ دیگران مشوّشی که به جایی برسی که می‌دانی هیچ‌وقت نمی‌رسی.

کسی، درباره‌ی نتیجه‌ی تحقیقی حرف می‌زد که برایم جالب بود و فکر می‌کنم بی‌ربط نیست به این یادداشت. گویا روی چهل و چند نفر از رنگین‌پوستانی که خانواده‌های سفیدپوست به فرزندی پذیرفته بودندشان، تحقیقی انجام داده‌اند. همه‌ی این‌ها در مناطق مرفّه حومه‌ی شهر بزرگ شده بودند. همسایه‌ها و خانواده و اطرافیان باهاشان مثل فرزندانِ «بدونِ نشان» خودشان رفتار کرده بودند. همه چیز عادّی و طبیعی؛ انگار نه انگار که اصلاً مارک و نشانی در کار هست. امّا خوش‌بینی‌ست اگر فکر کنیم هیچ‌وقت متوجّه نشدند که نشانی درست روی صورتشان حک شده. امّا می‌دانید کِی؟ کِی این بچّه‌ها متوجّه شدند که واقعاً نشان‌دارند؛ که با بقیّه فرق دارند؟ حدس بزنید. من حدس زدم و گفتم وقتی وارد مدرسه شدند. دوستم جواب داد نه! گویا ظاهراً حتّا اگر دوستانشان بهشان می‌گفتند که «هِی! تو چرا با ما فرق داری؟» آن‌ها رد می‌کردند و نمی‌پذیرفتند. می‌دانید کِی بالاخره پذیرفتند؟ وقتی می‌خواستند با کسی از جنسِ مخالفشان دیدار کنند. مثلاً در کلاس بیست‌نفره، اگر طرف سیاه‌پوست بوده، هجده نفر با اشاره و کنایه یا مستقیم بهش می‌گفتند که «تو چرا با فلانی – که اون هم سیاه‌پوسته – قرار نمی‌ذاری با هم برین بیرون!؟» آن‌وقت بود که باورشان شد هیچ‌راهی ندارند؛ که «نشان»ی بر پیشانی‌شان حک است که از دیگران جداشان می‌کند. آن‌ها نمی‌توانند سفید‌پوست باشند. آن‌ها هیچ‌وقت به آن چیز مجازی‌ای که از دستِ روزگار از هر واقعیّتی واقعی‌تر شده – اینقدر واقعی که هدف و منزل و مقصودِ همه‌ست – نمی‌رسند. همه‌ش باید تلاش کنند و به طرفش بدوند و هیچ‌وقت بهش نرسند؛ این، زخم و دردِ عمومی بشر را – همان‌که اَبَرخود راهنمایش است – دو چندان می‌کند.

به داستانِ خودمان برگردیم. به آن سومالیایی‌هایی که نشان‌دارند. نشان‌هایی که محصولِ جانبی «گمنامی» دوره‌ی مدرن است. جالب اینکه در این شهر، چیزی که در نگاهِ اوّل حس می‌کنی این است که آن‌دسته از جوانان سومالیایی که دوست دارند هی تلاش کنند و به این جریانِ اصلی بپیوندند، وقتی نمی‌توانند «نشان» رنگ را از بدنشان پاک کنند، سعی می‌کنند اقلاً شبیهِ «آفریقایی-آمریکایی»ها باشند. دستِ کم مثل آن‌ها خودشان را درست کنند و لباس بپوشند. از وقتی این ده-دوازده نفر گم شده‌اند به این فکر می‌کنم که آن‌ها که دیده‌اند نمی‌توان شبیهِ جریانِ اصلی شد و حالا اکتفا کرده‌اند به این‌که شبیهِ جریانِ حاشیه‌ای بشوند، اگر بفهمند که باز هم فرق دارند؛ که باز هم نشانی بر پیشانی‌شان حک است، چه می‌کنند؟ با خودم می‌گویم خدا نکند که بروند و گُم شوند و همه را در دلهره بگذارند.

در ضمن از آن روز به این فکر می‌کنم که منبعِ انرژی که آدمی‌زاده را هِی وامی‌دارد که بدود؛ و بااینکه هی می‌دود و نمی‌رسد باز می‌دواندش، از کجا آمده؟ آیا یک سرِ این منبع انرژی تمام‌نشدنی وصل نیست به تصویرهایی که می‌سازیم؟ تصویرهایی که واقعی نیستند. که یک‌هو می‌شوند واقعیِ واقعی و بعد هی می‌دویم که بهشان برسیم؛ امّا دریغ که دقیقاً چون واقعی نیستند، بهشان نمی‌رسیم؟