« خوش‌ آمدی :) | صفحه اصلی | تازه به دوران رسیدگی زبانی، انجمن فارسی سره و شاملو »

درباره‌ی ویروس پیشرفت

یکی از مضامین مهم «علم به مثابه‌ی حرفه [یا درست‌تر: رسالت]» اثرِ وبر، مفهوم «پیشرفت»ست. چند وقت پیش‌ها به سیما می‌گفتم که دور و برمان را نگاه کنیم، می‌بینیم انگار میل و ایمان به پیشرفت، همه‌گیر شده و همه می‌خواهند و دنبال این‌ند که یک «چیز» -ِ بهتری شوند؛ هیچ‌کس آرام و قرار ندارد و هیچ‌جا ماندگار نمی‌شود. همه معتقدند که باید یک‌بند و بی‌وقفه پیشرفت کنند و بهتر بشوند؛ یا – مادّی و معنایی – بیشتر داشته باشند؛ هیچ‌وقت هم راضی نیستند و هرگاه به چیزی – موقّتاً – می‌رسند، همان رسیدن، تشویق‌شان می‌کند که فراتر بروند و همان «چیز» -ِ پیش‌تر موردِ انتظار را که برایش سر-و-دست شکسته‌اند و موقعی قبله‌ی آمالشان بوده، پشتِ سر بگذارند. انگار همین همه‌گیری ویروس پیشرفت، آدم‌ها را وامی‌دارَد همواره گمان کنند که بهتر از این و بیشتر از این هم ممکن‌ست؛ اگر سخت تلاش کنم و اگر عقلم را به کار بیندازم، بیشتر پیشرفت می‌کنم. آنگاه هیچ‌وقت آرام و قرار را هیچ‌کجا نمی‌یابند و همواره خودشان را سرزنش می‌کنند که بی‌فایده روزگار گذرانده‌اند و هیچ‌گاه از همه‌ی توانِ مغزشان بهره نبرده‌اند – و توجیهِ زیست‌شناختی می‌تراشند که اگر از ظرفیّتِ بیشترِ سلول‌های مغزم که نمی‌دانم اکنون کشف شده آدمی‌زاده تنها خرده‌ای درصدش را استفاده می‌کند، بهره ببرم، می‌توانم بهتر شوم.

وبر، در بخشی از «علم به مثابه‌ی رسالت» به تولستوی ارجاع می‌دهد. این بخش را خیلی دوست دارم. او می‌گوید تولستوی پرسش از پیشرفت را به اخلاقی‌ترین شکلِ ممکن، به انحای گوناگون در آثارش طرح کرده. وبر ادّعا می‌کند که تمامِ فکر و ذکرِ تولستوی این بوده که آیا مرگ پدیده‌ای معنادار است؟ و پاسخش این‌که، مرگ برای انسان متمدن، بی‌معناست. زندگی انسانی که قرار است بی‌وقفه پیشرفت کند و بهتر شود و هماره در سیری از بهترشدن و بهترشدن و بهترشدن قرار گرفته، هیچ‌گاه به پایان نمی‌رسد. وبر می‌نویسد که دهقانِ زمان‌های دوردستِ تاریخ – هماو که در چرخه‌ی ارگانیک حیات می‌زیست – وقتی لحظه‌ی مرگش می‌رسید، لبریز و اشباع جان می‌سپرد. برای چنین آدمی لحظه‌ی مرگ، معمّایی حل‌نشده باقی نمانده بود؛ چیزی نبود که پاسخش را بخواهد و نداند. دهقانِ ازمنه‌ی دور، به قدرِ کافی از زندگی چشیده بود. حالا، در دوره‌ای که ما زندگی می‌کنیم، این دهقان جایش را به آدم‌هایی داده که ممکن است از زندگی خسته شده باشند؛ امّا اشباع و لبریز نه، به‌هیچ‌وجه! زندگیِ مدام در حالِ پیشرفت، مرگ را بی‌معنا می‌کند و مرگِ بی‌معنا، زندگی را بی‌مفهوم می‌سازد – همه‌چیز موقّتی و غیرقطعی‌ست.

من عاشقانه، تنبلی‌کردن را دوست دارم. نمی‌دانم پیشتر درباره‌ش نوشته‌ام یا با کسانی صحبت کرده‌ام درباره‌ی تمامِ خلّاقیّتی که از تنبلی بیرون می‌ریزد. گمانم بارت، درباره‌ی پروست چنین چیزی نوشته که چطور تمامِ مدّت را به رخوت در تخت‌خواب می‌گذرانده. غبطه می‌خورم به کسانی که می‌توانند تنبلی کنند و خلّاقانه معمّاهای معدودِ زندگی‌شان را به‌شیوه‌ای خودساخته حل و فصل کنند و به آرامش برسند و بدانند که وضعیّت‌شان عالی‌ست و بهتر از این نمی‌شود و نهایتاً لبریز، امّا سرزنده بمیرند. امّا آنچه دور و برم می‌بینم، بیشتر آدمهایی هستند که مدام می‌جنبند، بی‌آنکه هیچ‌وقت راضی باشند. همیشه به سیاقِ شیوه‌ی مرسوم در علم می‌دانند که هر قدر هم پیشرفت کنند متوسّط خواهند ماند. همیشه پلّه‌هایی فراتر هست و هیچ قرارگاهی به هم نمی‌رسد. آدمهایی که آخردست روزی پر از سؤال، پر از حسّ متوسّط‌بودن، خسته امّا غیراشباع می‌میرند. بی‌معنا زندگی می‌کنند؛ بی‌معنا از بین می‌روند.

من از همه‌ی مواهبِ دنیای مدرن راضیم. آسایشی را که بهم داده دوست دارم. امّا نمی‌دانم چرا این وجوهِ نادوست‌داشتنیش اینقدر این‌روزها توی ذوقم می‌زند. من شخصیّتِ مدرن را دوست ندارم. اویی که نمی‌تواند تنبلی کند. که اگر بکند، از هر طرف – بیرون و درون – سیخش می‌زنند که برو جلو؛ جلوتر؛ همه جا را بگیر؛ همه‌ی دنیا را ببین؛ همه چیز را بخواه. بی‌نوایی که زورش می‌کنند همه چیز را بخواهد؛ امّا هم‌زمان می‌داند که نمی‌شود همه‌چیز را گرفت، چراکه همیشه چیزی فراتر و بیشتر و بهتر هست.