« استاد / اوستا | صفحه اصلی | معنا »

نوستالژیا

در ادامه‌ی مطالبِ پیشین درباره‌ی حافظه و هویّت، این بخشِ کم و بیش مرتبط را عیناً از مقدّمه‌ی اجمالی گزارشی نقل می‌کنم که برای ارائه به سازمانی، یک سال پیش نوشتم درباره‌ی نوستالژیا. امیدوارم آن‌ها که بحثهای پیش را دنبال می‌کردند، این یکی را هم مفید بیابند. (منابع را هم حوصله نکردم از بین دیگر مرجع‌ها جدا کنم. بنابراین، تنها اضافه کنم که «موجود هستند!»)

نوستالژیا
یکی از مؤلّفه‌های مشاهده‌شده در هویّت – که متأثر از حافظه و خاطره‌ی جمعی‌ست – نوستالژیا می‌باشد. نوستالژیا در بیشتر کارهای اخیر، با حافظه‌ی جمعی اجتماعی یا فرهنگی به عنوان راه و شیوه‌ی تلاش برای توضیح چگونگی ساخت، تغییر، اشتراک و مشروعیّت یافتن خاطره‌ها در شرایط خاص اجتماعی-فرهنگی پیوند یافته و با ویژگی‌های شاخص مدرنیته – مانند ریشه‌کنی بی‌رحم اجتماعی و فرسایش تدوام زمانی – مرتبط است. (پیکرینگ و کایتلی، 922:2006)

مفهوم «نوستالژیا» از نظر ریشه‌شناختی از واژه‌ی یونانی nostos به معنای بازگشت به خانه و algia به معنای شرایط دردناک آمده است (دیویس، 1:1979). این مفهوم را اوّل بار پزشک سوئیسی یوهان هوفنر در قرن هفدهم به عنوان برچسبی برای تشخیصی پزشکی ساخت که از آن به بعد بیماری تلقّی شد؛ بیماری‌ای با گستره‌ای از نشانگان‌ها: از مالیخولیا و زاری تا کم‌اشتهایی و خودکشی. بیماری آشکاری که در آن زمان تشخیص می‌دادند، به غیبتِ طولانی و معمولاً غیرداوطلبانه‌ی فرد از خانه‌اش برمی‌گشت. به تدریج، در طول دو سده، نوستالژیا از بنیادهای پزشکی خود رها شد و از آن پس به واژگان آکادمیک و نیز روزمرّه‌ی مردم افزوده گشت و معنای احساسات و شکل‌های متجسّد گذشته را به خود گرفت. با حذفِ واژه از گفتمان پزشکی در اواخر سده‌ي نوزدهم، معنای استعاری آن برای دردِ دوری از وطن و گذشته‌ی از دست‌رفته، به وجهِ غالبش بدل شد. این معنا شامل احساسی می‌شد که فرد در آن خود را به شکل غریبه‌ای دورافتاده از وطن اصلی فرض می‌کند. مدلول احساس نوستالژیا گستره‌ای از خاص‌ترین حالت تا عام‌ترین وضعیّت را به خود می‌گیرد. (سدی‌کیدز، ویلدشوت و بیدن، 204:2004) گاه، مدلول نوستالژیا، احساسی فردی و مستقیم است و گاه، به سازمانی اجتماعی برمی‌گردد که فرد در آن عضویت داشته و فراتر از این‌دو، مدلول حس نوستالژیا ممکن است یک گروه در دوره‌ی نسلی یا دوره‌ای تاریخی در یک فرهنگ باشد.

به هرشکل، به دنبال تغییرات گفتمانی، نوستالژیا در بسیاری از زمینه‌های مطالعاتی به عنوان ابزاری انتقادی برای جستجوی مفصل‌بندی گذشته در زمان حال، و به ویژه، برای تحقیق در بازنمایی‌های احساساتی تغییریافته از گذشته به کار گرفته شد. گسترش و آرایش این شاخه در رشته‌های آکادمیکی مانند روان‌شناسی، تاریخ و مطالعات فرهنگی دشواری‌هایی در به کارگیری و ارجاع به آن در چارچوبی به هم‌پیوسته به وجود آورد. در ساده‌ترین حالت، نوستالژیا به مثابه‌ی مفهومی مدرن، برای مشخّص‌کردنِ حسّی شخصی از گم‌گشتگی و اشتیاق گذشته‌ای ایدئال‌-تصویر-شده و نسخه‌ی عمومی تحریف‌شده‌ای از دوره‌ای خاص در تاریخ یا فرماسیون اجتماعی ویژه‌ای در گذشته تصوّر می‌شود. (پیکرینگ و کایتلی، 923:2006)

نوستالژیا و هویّت
به این ترتیب یکی از نقش‌های اصلی نوستالژیا – که پیونددهنده‌ی آن به بحث هویّت است – نقش وجودی (=اگزیستانسیل) آن است. (سدی‌کیدز، ویلدشوت و بیدن، 203:2004) به عبارت دیگر، نوستالژیا جستجویی اگزیستانسیل برای هویّت و معناست و راهی برای رهایی از وضعیّت‌های بغرنج وجودی. نوستالژیا فرد را قادر می‌سازد تا ارتباطش را با دیگران مهم، دوباره برقرار کند و «بی‌معنایی» را از فرد دور می‌سازد. یکی از سازوکارهای نوستالژیا برای نجاتِ فرد از بحران معنا و هویّت و رهایی او از مغاکِ وضعیّت‌های بغرنجِ وجودی، سخت‌سازی هویّت است. در واقع نوستالژیا یکی از ابزارهای کاهش عدم‌اطمینان از هویّت یا یکی از روش‌های به دست آوردن آن است. (میلز و کلمن، 1994 به نقل از :سدی‌کیدز، ویلدشوت و بیدن، 2004)

در واقع، فرد می‌تواند با کنار هم قراردادن قطعات گذشته – که در نوستالژیا زنده است – حسّ قوی‌تری از شخص-بود و شخصیّتی منسجم‌تر پیدا کند. افزونِ بر این، نوستالژیا این توان را به فرد می‌دهد تا از هویّتش محافظت نماید. کاپلان (1987) از نوستالژیا به مثابه‌ی ابزاری برای مواجهه‌ی با ازدست‌رفتنِ عزّتِ نفس یاد می‌کند. علاوه بر این و مشابهِ همین، نوستالژیا به تقویّتِ ارزش گذاری به خود و هویّت، یاری می‌رساند. (گابریل، 1993) به جز این، ارزش رهایی‌بخشِ نوستالژیا هم نباید مورد غفلت قرار گیرد. نوستالژیا، فرد را قادر می‌سازد تا از میان‌مایگی امروزی خود با زنده‌کردن گذشته‌ای با شکوه، بگریزد. از طریقِ شکوه و پیروزی بازنمایی‌شده، هویّت امروزی جلا داده شده و ارزشمند قلمداد می‌گردد و مهم‌تر، تحمّل‌پذیرتر می‌شود. (گابریل، 1993)

دیگر کارکرد اگزبستانسیل نوستالژیا، بازتولید و حمایت از معناست. این‌کار تا حدودی از طریق هویّت‌بخشی با جهان‌بینی فرهنگ صورت می‌گیرد. در لحظات احساس تنهایی، جداافتادگی و غربت، یادآوری نوستالژیک گذشته‌ای که فرد خود را در آن دخیل می‌داند، تسلّابخش است. نوستالژیا، با تقویّت ارزش سنّت‌های فرهنگی و مناسکی که فرد زمانی جزئی از آن بوده، ترس‌های وجودی او را سبک می‌کند. با کارهایی شبیه به شرکت در جشن‌های ملّی، همایش‌های مدرسه‌ای که فرد از آن فارغ‌التّحصیل شده، یا جمع‌آوری یادبودها، فرد حس تعلّقش را به فرهنگ بالا می‌برد. در ضمن، فرد از همین طریق با دیگرانی از فرهنگ خودش ارتباط برقرار می‌کند تا عزّتِ نفس و حسّ هویّت و تعلّقش به فرهنگ خاص بیشتر تقویت گردد. (سدی‌کیدز، ویلدشوت و بیدن، 207:2004)