« هویّت و خاطره‌ها – 3 | صفحه اصلی | استاد / اوستا »

هویّت و خاطره‌ها – 4

پیش از آغاز: بخش نخست | بخش دوّم | بخش سوّم

ادامز – یکی از کهنه‌سربازانِ آمریکایی جنگِ ویتنام – می‌گوید که وقتی فیلمِ جوخه [ساخته‌ی اولیور استون] برای اوّلین بار پخش شد، بعضی‌ها از من می‌پرسیدند «جنگ واقعاً شبیه این بود؟» من هرگز جوابی نداشتم. چراکه آن‌چه «واقعاً» رخ داده بود اکنون در ذهن من به طور کامل با آن‌چه می‌گفتند اتّفاق افتاده، مخلوط شده بود و بنابراین دیگر تجربه‌ی خالصی باقی نمانده بود. این موضوع از چند جهت عجیب و حتّا دردناک به نظر می‌رسد. امّا به‌هرحال گواهی‌ست بر شیوه‌ی عملِ خاطراتِ ما. جنگِ ویتنام دیگر آنقدرها قطعی به نظر نمی‌رسد. بلکه بیشتر دست‌نوشته‌ای جمعی است که دست به دست می‌شود و ما – هر یک – به سرعت در حالِ نوشتن، پاک‌کردن و دوباره نوشتنِ دیدگاه‌های متغیّر و متضادّ خودمان در آن هستیم.

قدمِ چهارم: خاطراتِ ما ساخته‌ی صنایعِ خاطره‌سازند.
دقّت در نقلی که از این کهنه سربازِ آمریکایی آوردیم، ادّعای نهایی هالبواچ را روشن می‌کند و آن اینکه، حافظه‌‌ی جمعی در محصولاتِ یادمانی، اشکالِ مختلفِ محافل و مجالسِ یادبود نظیرِ زیارتگاه‌ها، مجسّمه‌ها، یادمان‌های جنگ و ... متجسّد شده است. می‌توان این‌گونه محصولات و اشکالِ مختلف یادمانی را «مکان‌های خاطره» نامید و آن‌ها را گسترده‌تر از مصنوعاتِ هالبواچ دانست و تقریباً هرچیزی را که خاطره‌ای به آن پیوست شده شامل کرد: مثلِ کتاب‌های درسی، شاهد یک دقیقه سکوت بودن و گردهم‌آیی‌های همکاران یا دانش‌آموختگان پس از فارغ‌التحصیلی. ضمن این‌که می‌توان در همین فهرست طبق نظرِ ستوری «صنایعِ‌ خاطره» را هم وارد کرد. صنایعِ خاطره به بخشی از صنعتِ فرهنگ مربوط می‌شود که به مفصل‌بندی و بیانِ گذشته می‌پردازد. موزه‌ها نمونه‌های روشنِ این‌گونه صنایع‌ند. ولی می‌توان رسانه‌های توده‌ای و به طور عمومی‌تر فرهنگِ مردم‌پسند را هم از همین قماش دانست. صنایعِ خاطره، بازنمایی‌ها یا یادبوهای فرهنگی‌ای را تولید می‌کنند که ما را به تفکّر، بروزِ احساسات و شناسایی گذشته وامی‌دارند.

به این ترتیب، در این باره که حافظه بیش از پیش به چیزی بدل شده که ما آن‌را از منابع بیرونی حاصل می‌کنیم، حرف و حدیثِ زیادی باقی نمانده است. پیشرفت‌های این‌چنینی در شناختِ حافظه‌ی جمعی‌ست که نورا – یکی از پژوهشگرانِ حافظه‌ی جمعی – را وامی‌دارد تا بگوید

حافظه‌ی مدرن ویژگی بایگانی‌پذیری دارد و به طور کلّی به مادیّت ردهای به جا مانده، فوریّت ضبط و پدیداری تصویر وابسته است... با گذشتِ زمان خاطرات کمتر و کمتر از داخلِ فرد تجربه می‌شوند و بیشتر و بیشتر با یاری داربست‌ها و کمک‌ها و نشانه‌های بیرونی ابرازِ وجود می‌کنند... این پیشرفت به زندگی ما حافظه‌ای دوّمین – حافظه‌ی مصنوعی – را اضافه کرده.

آلیسون لندزبرگ با به کارگیری جمع‌بندی نورا، از اصطلاحِ «حافظه‌های مصنوعی» برای توضیح روش‌هایی استفاده کرده که رسانه‌های توده‌ای (به ویژه سینما) با آن‌ها انسان‌ها را قادر ساخته‌اند که آن‌چه را هیچ‌گاه نزیسته‌اند، به عنوان خاطراتشان بیان کنند. او ادّعا می‌کند که «آن‌چه مردم می‌بینند ممکن است آن‌ها را شدیداً تحتِ تأثیر قرار دهد؛ طوری‌که تصاویر عملاً بخشی از بایگانی شخصی تجربیات آن‌ها می‌شوند». بازماندگانِ وقایع سخت که ضرباتِ روانی شدیدی به آن‌ها وارد شده، اغلب ادّعا می‌کنند که به سختی بین خاطراتِ شخصی و آن‌چه به وسیله‌ی صنایعِ خاطره تولید می‌شوند، تمایز قایل‌ند. برای نمونه کافی‌ست یک‌بار دیگر به نقلی که اوّل متن آمد، نگاه کنید.

به این ترتیب، و از پی این چهار مدّعا یک چیز بدیهی می‌نماید: ریشه‌های هویّت‌های ما هم حاضر و هم غایبند و هم در ذهن‌مان و هم بیرون از ما در فرهنگ وجود دارند.