« برو خودتو اصلاح کن | صفحه اصلی | یاد گرفتم نترسم و بیگانه نشوم... »

میخائیل باختین

میخائیل میخائیلوویچ باختین (1895-1975) در سال ۱۸۹۵ در اورل واقع در جنوب مسکو به دنیا آمد و در ویلنیوس و اودسا بزرگ شد. این دو شهر، شهرهای مرزی بین‌المللی بودند که آمیزه‌ی ناهمگن و غیرمعمولی از زبان‌ها و فرهنگ‌های نامتجانس عرضه می‌کردند.

نقّاشی چهره‌ی باختین با کاغذ سیگارپیچ در دست- «... به سببِ کمبود کاغذ در آن سال‌ها، خودِ باختین کاغذهای دست‌نویس را به طور مستمر پاره کرد و از کاغذ آن برای پیچیدن توتون سیگار استفاده نمود!» (ن.ک. پایین)

اعضای خانواده‌ی باختین از طبقه‌ی نجبا بودند. پدرش، مدیر بانک بود و در چندین شهر کار می‌کرد و همین باعث شد که باختین دوره‌ی نوجوانی و جوانی‌اش را در شهرهای مختلف بگذراند. او ادبیات کلاسیک و فقه‌اللغه را در سنت‌پترزبورگ ـ که بعدها پتروگراد نامیده شد ـ خواند و در همان‌جا تحت تأثیر متخصّص ادبیات کلاسیک، ف. ف. زلینسکیج قرار گرفت. آثار این متخصّص ادبیات کلاسیک، مقدّمات مفاهیمی را در بر داشت که بعدها در کار باختین، شرح و بسط یافت. باختین در سال ۱۹۱۸ مدرکش را دریافت کرد و سپس به دنبال انقلاب ۱۹۱۷ به شهرهای نِول و ویتبسک نقل مکان کرد. در نِول برای دو سال به کار معلّمی مدرسه پرداخت و با دیگر روشنفکران ـ که امروزه «حلقه‌ی باختین» نامیده می‌شوند ـ اجتماعی را تشکیل داد. در میان «حلقه‌ی باختین»، ولنتین ولوشینف (شاعر و موسیقی‌شناس و زبان‌شناس) و پاول مدودف (ناقدِ ادبی و مقاله‌نویس)، مشهورتر از دیگرانند. نیز، از بین دیگر اعضای حلقه می‌توان به پومپانسکی شاعر و موسیقی‌دان، کاگانِ فیلسوف، سولرتیتسکی موسیقی‌دان، شاگال نقّاش و توبیانسکی فیلسوف اشاره کرد. باختین و اعضای حلقه، علایقِ مشترک ـ به ویژه درمورد کانت و فلسفه‌ی معاصر آلمان، فیزیک جدید و امثالِ پلانک، اینشتین و بور ـ داشتند. در این دوره، باختین خودش را بیشتر به عنوان فیلسوف و نه محقّق ادبیات شناساند و آثاری درباره‌ی اخلاق و زیبایی‌شناسی نوشت؛ که از آن میان می‌توان به به‌سوی فلسفه‌ی کنش اشاره کرد که مدّت‌ها پس از مرگش چاپ شد. نیز، بخش کوچکی از کارش در این‌دوره، با عنوانِ هنر و پاسخ‌گویی در ۱۹۱۹ منتشر گشت. هم‌چنین ممکن است باختین، کتاب‌هایی را نوشته باشد که با نام‌های دیگر اعضای حلقه، چاپ شده و مثلاً شامل کتاب ولوشینف، فرویدگرایی: پیش‌نویسی انتقادی و نیز، مارکسیسم و فلسفه‌ی زبان و هم‌چنین، کتاب مشترکش با مدودف، روش فرم‌گرا در مطالعه‌ی ادبی می‌شود. در ۱۹۲۰، باختین به ویتبسک رفت و در آن‌جا در سال ۱۹۲۱ با اِلنا الکساندرونا اوکولویچ ازدواج کرد. از ۱۹۲۴ تا ۱۹۲۹، باختین در لنینگراد ـ که پیشتر پتروگراد بود ـ به سر برد. او در این مدّت تحت حمایت همسرش الِنا الکساندرونا بود؛ چراکه به خاطر فعّالیّت‌های مذهبی‌اش از کار، بی‌کار شده بود و در ضمن به بیماری استخوان (استمیلیتیس) هم مبتلا بود که به قطع پای راستش در سال ۱۹۳۸ انجامید. او از سال ۱۹۲۳ از این بیماری رنج می‌برد که قطعاً از تولید علمی‌اش کاسته بود. در لنینگراد، در مؤسّسه‌ی تاریخ موقعیّتی به دست آورد و خدمات مشاوره‌ای خود را به یک مؤسّسه‌ی انتشاراتی عرضه کرد. ولی طولی نکشید که همان‌طور که آمد، از کار بی‌کار شد.
در سال‌های ۱۹۲۰ او مسایل هنر داستایوسکی را نوشت و در ۱۹۲۹ منتشر و در آن مفهوم مهم «گفتگوگرایی» را معرّفی نمود. باختین در همین‌سال احتمالاً به خاطر فعّالیّت‌های مذهبی‌اش دستگیر و به قزاقستان تبعید شد و تا ۱۹۳۶ در آن‌جا به سر برد. هنوز هم درستی اتّهامی که به او بستند، محل تردید است. چنان‌که اتّهام بسیاری دیگر از نویسندگان و هنرمندان ـ که در سال‌های نخست حکومت استالین محکوم شدند ـ محل شک و گمان است. احتمالاً دلیل ضمنی دستگیری باختین، کتاب مسایل هنر داستایوسکی بود که با زیبایی‌شناسی رسمی مبتنی بر رئالیسم سوسیالیستی جور در نمی‌آمد. به‌هرحال باختین در آغاز به تبعید به سیبری محکوم می‌شود، ولی از آن‌جا که به دلیل ضعف بنیه‌اش گمان می‌رفت که جان سالم به در نبرد، محکومیّتش با دخالتِ شخصی آناتولی لوناچارسکی ـ وزیر فرهنگِ وقتِ شوروی ـ به تبعید به قراقستان تغییر کرد. لوناچارسکی بسیار تحت تأثیر مسایل هنر داستایوسکی قرار داشت و نقد مثبتی بر آن در یکی از مجلّه‌های ادبی نوشته بود. باختین پس از تحمّل شش سال تبعید در ۱۹۳۶، استادی در مؤسسه‌ی آموزش و پرورش (تعلیم معلّم) موردویان در سارانسک را پذیرفت. او در دهه‌ی ۱۹۳۰ و اوایل ۱۹۴۰، بعضی از مهمترین مطالعاتش را درباره‌ی نوول (داستان) شامل گفتمان در نوول، صور زمان و کرونوتوپ در نوول و حماسه و نوول کامل کرد. در ۱۹۳۷، باختین به کیمری شهری در نزدیکی مسکو نقل مکان و کارش را بر کتابی درباره‌ی داستان‌های قرن هجدهم آلمان تمام کرد. این کتاب بلافاصله از سوی انتشارات سوتسکیج پذیرفته شد. ولی تنها نسخه‌ی دست‌نویس آن، طی جابه‌جایی‌های متأثر از حمله‌ی آلمانی‌ها ناپدید گشت. بعضی نیز گفته‌اند که به سببِ کمبود کاغذ در آن سال‌ها، خودِ باختین کاغذهای دست‌نویس را به طور مستمر پاره کرد و از کاغذ آن برای پیچیدن توتون سیگار استفاده نمود!
پس از قطع پا در ۱۹۳۸، وضعیّت سلامت باختین رو به بهبود گذاشت. در ۱۹۴۰ و پایان جنگِ دوّم، او در مسکو به سر برد و اثر بزرگش درباره‌ی رابله را تمام کرد و به عنوان رساله‌ی دکتری به مؤسسه‌ی ادبیات دنیای گورکی در مسکو به سال ۱۹۴۱ تحویل داد. امّا پذیرفته نشد و سال‌ها بعد به او درجه‌ی پایین‌تر کاندیدا را دادند. بعدتر، از باختین دعوت کردند تا به سارانسک باز گردد و ریاستِ دپارتمان ادبیات عمومی را در مؤسّسه‌ی موردویان بپذیرد. در ۱۹۵۷ وقتی مؤسّسه از محلی برای آموزش معلّم‌ها به دانشگاه تبدیل شد، باختین ریاست دپارتمان ادبیات روسیه و جهان را قبول کرد. در ۱۹۶۱، وضعیّت جسمی، او را وادار به بازنشستگی کرد و برای درمان‌های مؤثّرتر به مسکو بازگشت تا نهایتاً در ۱۹۷۵ در خانه‌ی سال‌خوردگان در مسکو از دنیا رفت و با مراسم مذهبی ارتدوکس‌ها تدفینش کردند.
باختین که در دهه‌ی ۱۹۵۰ در سارانسک استادی موفق بود، در دهه‌ی ۱۹۶۰ از سوی گروهی از دانش‌آموختگان دانشگاه مسکو که کتابش را درباره‌ی داستایوسکی خوانده بودند، کشف شد. او یادداشت‌هایی تحت عنوان به سوی بازبینی کتاب داستایوسکی در ۱۹۶۱ نوشت. نیز، ویراستِ دوّم مسایل بوطیقای داستایوسکی را در ۱۹۶۳ منتشر کرد و کتابی درباره‌ی رابله به نام رابله و دنیای او در ۱۹۶۵ نوشت. همین‌طور در سال مرگش یعنی ۱۹۷۵ مجموعه‌ای از مهمترین مقاله‌هایش را درباره‌ی نوول با نام تخیّل گفتگویی منتشر کرد. در بیست و پنج سال آخر زندگیش، چندین مقاله نگاشت که بعدها با نام ژانرهای سخن و دیگر مقالات اخیر چاپ شد. در غرب، در دهه‌ی ۱۹۸۰، آثارش در بین خوانندگان و محققان مطرح و پراکنده شد و در دهه‌ی ۱۹۹۰ در روسیه مورد بازنگری قرار گرفت و بحث‌های فراوانی برانگیخت. از آن‌جاکه آثار باختین پس از مرگش، مجال بیشتری برای عرضه در محافل عمومی یافت، تاریخچه‌ی زندگیش، کم و بیش مبهم و بعضاً نادرست است. مثلاً هنوز در نسبت دادن کتاب‌های ولوشینف و مدودف به باختین، بحث و جدل وجود دارد. با این‌حال عقیده‌ی غالب، آثاری را که نام بردیم، از آنِ باختین می‌داند. (مثلاً ن.ک. به: برگر، ۷۵:۲۰۰۵)
خلاصه‌ای از تاریخ‌های مهم و تأثیرگذار در زندگی حرفه‌ای باختین و «حلقه‌ی باختین» پایین آمده است:

زندگی باختین و «حلقه» در یک نگاه*

۱۸۹۵- باختین در خانواده‌ای موفق به دنیا آمد.
۱۹۱۷- انقلاب شوروی
۱۹۱۸- باختین مدرکش را در دروس کلاسیک و فقه‌اللغه دریافت می‌کند.
۱۹۲۴- لنین می‌میرد و استالین قدرت را به دست می‌گیرد.
۱۹۲۷ - فرویدگرایی: پیش‌نویسی انتقادی با نام ولوشینف چاپ می‌شود.
۱۹۲۸- روش فرم‌گرا در مطالعه‌ی ادبی با نام مدودف منتشر می‌شود.
۱۹۲۹- مارکسیسم و فلسفه‌ی زبان با نام ولوشینف به چاپ می‌رسد.
۱۹۲۹- باختین، مسایل هنر داستایوسکی را می‌نویسد.
۱۹۲۹ - باختین به اتّهام فعّالیّت‌های زیرزمینی در کلیسای ارتدوکس روسیه دستگیر شد و به شش سال تبعید به قزاقستان محکوم گشت. تبعید او، پایانِ کار حلقه بود.
۱۹۳۵- باختین، گفتمان در نوول را می‌نویسد.
۱۹۳۶- ولوشینف از سل می‌میرد. باختین به عنوان استاد ادبیات جهان و روسیه در مؤسسه‌ی آموزشی موردویان، مشغول می‌شود.
۱۹۳۷- باختین، صور زمان و کرونوتوپ در نوول را چاپ می‌کند.
۱۹۳۸- مدودف، دستگیر و با گلوله کشته می‌شود.
۱۹۴۰- باختین، اثرش درباره‌ی رابله را به عنوان پایان‌نامه ارائه می‌دهد. تا پیش از ۱۹۴۷ برای دفاع دعوت نمی‌شود و تا ۱۹۵۱ مدرکی دریافت نمی‌کند.
۱۹۴۱- باختین، حماسه و نوول را می‌نویسد.
۱۹۵۳- استالین می‌میرد.
دهه‌ی ۵۰- باختین به چهره‌ای فرهنگی در حلقه‌های روشن‌فکری شوروی بدل می‌گردد. دانش‌جویان به او علاقه می‌ورزند؛ دانش‌جویانی که بسیاری‌شان نمی‌دانستند که او زنده است!
۱۹۶۳- باختین مسایل بوطیقای داستایوسکی را چاپ می‌کند که نسخه‌ی بازنگری‌شده‌ی کتاب ۱۹۲۹ او درباره‌ی هنر داستایوسکی‌ست.
۱۹۶۶- رابله و دنیای او، بالاخره چاپ می‌شود.
۱۹۷۱- کنفرانسی درباره‌ی باختین برگزار می‌شود. در این کنفرانس یکی از سخن‌ران‌ها ادّعا می‌کند که کتاب‌های مدودف و ولوشینف را در واقع باختین نوشته‌است.
۱۹۷۵- باختین در می‌گذرد. مجموعه‌ی بزرگی از آثار او به زبان روسی منتشر می‌گردد.
-----
* سال‌شمار برگرفته از:
http://www.lawrence.edu/dept/english/courses/60a/handouts/bak1.html

-----
برای نوشتن زندگی‌نامه از این منابع استفاده شده است:
هولکوئیست، ۱۹۹۰:xxi-xxvi و زاپن، بی‌تا و برگر، ۷۵:۲۰۰۵ و گاردینر۳۴-۳۶:۱۳۸۱ و احمدی، ۹۴-۹۵:۱۳۷۵

ارسال نظر

بهتر است نظر یا پیشنهادتان درباره‌ی نوشته‌ی من باشد. به‌هرحال، ممنونم که عقیده‌تان را ابراز می‌کنید. یادداشتِ شما پس از بررسی در همین بخش قابل مشاهده است.

(If you haven't left a comment here before, you may need to be approved by the site owner before your comment will appear. Until then, it won't appear on the entry. Thanks for waiting.)

نام:

رایانامه:

وب‌گاه:

مرا به یاد آور?

نظر: