« هزارتوی شهر | صفحه اصلی | میخائیل باختین »

برو خودتو اصلاح کن

امروز بعد از ظهر با سیما – دو تایی – فیلمِ آخرِ مهرجویی – سنتوری – را دیدیم. فیلم برایم – دستِ کم در بعد جامعه‌شناختیش – تأثیرگذار بود. وقتی خواستم تأثیرش را برای خودم توضیح بدهم، پی بردم که مرتّب دست به دامانِ مفاهیم نظری موجود در کارِ اروینگ گافمن می‌شوم. گافمن، نظریه‌پردازِ کمابیش مهم و به زعمِ من باهوشی در جامعه‌شناسی‌ست که بیشتر با استعاره‌هایی که از نمایش وارد جامعه‌شناسی کرده، می‌شناسندش. این پایین، سعی کرده‌ام تأثیری را که فیلم بر من گذاشت، با مفاهیم گافمن یک بار بیان کنم. نتیجه چه شده، نمی‌دانم:

خواستِ سنتوری: احترامِ انسانی به «انسان»‌ها

معتادان از جمله کسانی هستند که در بیانِ گافمنی «استیگما» بر پیشانی‌شان حک شده. داغِ ننگی که معتاد دارد – در کلامِ گافمن – مانع از آن می‌شود که دیگران او را «بپذیرند». این پذیرش، تنها شاملِ صفتِ معیوب و نادلخواه نمی‌شود؛ بلکه داغ‌خوردگان – مثلاً معتادها – اندک‌اندک در می‌یابند که حتّا جنبه‌های سالم هویّتشان هم آن‌گونه احترامی را که سزاوارند، دریافت نمی‌کنند. به عنوان نمونه علی پُرغمِ داستانِ سنتوری بی‌غیرت خوانده می‌شود؛ هنرش را حاصلِ توهّمات نشئگی می‌دانند یا عشقش هم دروغی پنداشته می‌شود که از غمِ خماری‌ست. پس اکنون، داغ‌خورده، مطابقِ نظامِ ارزشی که به آن معتقد است، دست به کارِ واکنش نشان دادن به موقعیّتش می‌شود. دقّتی که اینجا لازم است این‌که معتاد دست به کنش می‌زند. آن‌ها «بی‌اراده» نیستند. اعتیادشان، انتخاب است.

وقتی در انبوه فیلم‌های ایرانی، معتادان را افرادِ بی‌فکرِ نفهمی قلمداد می‌کنند که به خاطر اراده‌ی ضعیف به «بیماری» اعتیاد دچارند و با دو تا آمپول و چهار تا قرص می‌توان مشکلشان را برطرف کرد، حرصم می‌گیرد. در مقابلِ این دسته فیلم‌ها از اعتیادی که مهرجویی در سنتوری نمایش می‌دهد، کیف کردم. آن‌جاکه حاج آقای بلورچی– که به نوعی نماینده‌ی نسلِ بزرگ‌تر، چه پدرها و چه مسؤولان جامعه است – به خانه‌ی فرزندش – علی سنتوری – می‌رود و پس از این‌که ظاهراً ناخواسته کمکش می‌کند تا هروئینش را تزریق کند و اوضاع و احوالش را درمی‌یابد، پیشنهاد می‌کند او را ببرد جایی – آسایشگاهی – بخواباند و علی پاسخ می‌دهد:
«می‌برمت! می‌خوابونمت! که چی بشه!؟ که تَرْک کنم؟ کی از من پرسید که می‌خوام ترک کنم یا نه؟ هان؟ کی پرسید؟ من نمی‌خوام ترک کنم! می‌خوام همینجوری ادامه بدم تا تَهِ تَهِش! تا هر چی زودتر بتّرکم برم پی کارم... اینم زندگی شد شما واسه ما درست کردین؟ همه رو دوایی کردین!»

قبلتر مفصّلتر دراین‌باره – در یادداشتِ «اعتیاد: انتخاب یا بیماری؟» – نوشته بودم که «اعتیاد، کنش است. مقصودم از کنش، رفتارِ معنادارست. همان‌طور که از جامعه‌شناسی وبر می‌فهمیم مثلاً. ممکن است که بعد، باعث بیماری شود ـ مثلاً بیماری کبد برای معتادان الکل. امّا فارغ از پیامدها، خودش کنش است و گونه‌ای گزینش را نشان می‌دهد. گزینشی که به ارزش‌های فرد برمی‌گردد. اوّلین تجربه، ادامه‌ی آن، مصرف تفریحی و ... همه و همه انتخاب‌های مختلفِ کنشگر، وابسته به ارزش‌های مورد نظرش و پر از معناست و حتّا در کنار گزینش‌های دیگر، سبک زندگی فرد را برجسته می‌سازد.»

اگر حتّا قرار به «بهبود» باشد باید قبول کنیم که اعتیاد کنشی انتخابی‌ست که مستقیماً به ارزش‌های فرد برمی‌گردد. تا وقتی‌که نظرِ علی درباره‌ی پدر و خانواده‌اش و دیدگاهِ آن‌ها درباره‌ی او عوض نشود؛ تا وقتی که معنای اعتیاد برایش همان باشد که بود؛ تا هنگامی‌که سود و منفعتِ خودش را – به نحوی – در – به قول گافمن – تطبیق با محیط تازه نبیند؛ و مهم تر تا وقتی با خالی‌بودنِ صندلی هانیه کنار نیامده، امیدی به «بهبود»ش به ضرب و زورِ شوک و آمپول و سم‌زدایی و روان‌کاوی نیست.

حالا که استعاره‌های گافمنی بحثم را پیش می‌برند، اضافه کنم که به نظرم پیامِ داستان هم روشن است. گافمن علاقه‌ی عجیبی به مطالعه‌ی نهادهای تام (total institution) داشت. در این‌گونه نهادها، «خودِ» افرادی که – بسیاری وقت‌ها – اجباراً آن‌جا هستند، تحتِ فشار، ملزم به تغییر می‌شود. در این نهادها – مثل پادگان، زندان یا آسایشگاهِ روانی – به نامِ وطن، عدالت، آزادی یا سلامت، فرد از ارتباطات مرسوم جدا و تحتِ انواع و اقسامِ توهین‌ها قرار می‌گیرد. ضمن این‌که از حمایت‌های پیشین اجتماعی – مثلاً از سوی خانواده یا دوستان – منفک می‌گردد. این نهادها با اقسامِ تاکتیک‌ها – مثل استریپینگ (عریان‌سازی) یا نهادینه سازی از طریق ناودانی خیانت (betrayal funnel) – سعی می‌کنند فردِ دربند را از شخصیّتش تهی کنند. گافمن، معتقد بود آدمی هر قدر هم «سزاوارِ» این نهادها باشد – هرقدر جنایتکار یا دیوانه باشد – زدودنِ هویّتش – به ویژه بدون آگاهی – فرقِ چندانی با جداکردنِ پوست از تنش ندارد. عریان‌سازی هویّت، مثلِ زنده‌زنده پوست‌کردنِ آدم‌ها، غیرانسانی‌ست؛ حتّا بدتر از خالی کردن گلوله در مغزِ طرف. با این‌حال، این اعمال بی‌مقاومت از سوی فردِ گرفتارِ نهادهای تام، پذیرفته نمی‌شوند: او سعی می‌کند تا سرسختانه بعضی ویژگی‌های اصلی هویّتش را حفظ کند. گافمن اسمِ‌ این مقاومت‌ها را «تطبیقِ ثانوی» می‌گذارد: یعنی حدّی از کنترل بر محیطِ اطراف یا لذّت بردن که بر خلافِ خواستِ روشن عاملان نهاد نباشد.

برگردیم به فیلم. گفتم که پیامِ داستان روشن است: علی را به آسایشگاهِ روانی – نهادِ تام – می‌برند: غیر انسانی – با استفاده از تعبیرِ گافمن – شوکش می‌دهند؛ به تخت می‌بندندش؛ با لباس‌های یک‌دست ورزشش می‌دهند و ... امّا او با تطبیق ثانوی با محیط جدید، سنتورش را می‌طلبد تا بیمارانِ دیگر را آموزش دهد و اندکی تسلّطش را بر محیط به دست بیاورد. او سعی می‌کند با زندگی در آسایشگاه کنار بیاید و حتّا آن را انتخاب کند: «دکتر نمی‌شه کاری کنین که اینجا بمونم؟ من چن روزِ دیگه مرخص می‌شم. اینجا می‌تونم یه کاری بکنم؛ مثلاً به بچّه‌ها موسیقی یاد بدم.». پیامِ داستان روشن است: علی، نهادِ تام آسایشگاه را به محیط بیرون – جامعه، خانواده – ترجیح می‌دهد. مگر آن بیرون چه خبر است؟ چه اتّفاقی می‌افتد که فرد ترجیح می‌دهد اوّل خانواده‌اش را – بین انتخاب ساز یا خانه – و بعد جامعه‌اش را – اوّل به قصدِ بیغوله‌ها و خرابه‌ها و بعد تیمارستان – رها کند؟ چه حدّی از تعصّب، خیانت، انگ‌زنی و عدمِ ارتباط متقابل، فرد را وا می‌دارد که آسایشگاه یا غربتِ کانادا را به خانواده و جامعه‌اش برتری دهد؟ اینجا کجاست که آدم‌ها پیرِ جوانی‌شان می‌شوند؟ چه می‌شود که فرد بگوید «تو رو خدا نذارین برگردم تو اون شهر خرابِ وحشی»؟ چه چیز باعث می‌شود «دنیای رو به زوال»، قبر یا متروی زیر زمین به آن بالا به زندگی عادّی مرجّح باشد؟ آیا جامعه‌مان شده نهادِ تامی فراتر از زندان و پادگان و تیمارستان – که این‌قدر تطبیق و به دست آوردنِ اندکی کنترل و تسلّط در آن و داشتنِ زندگی‌ای از آن خود دشوار شده؟

پاسخ در واقع آره‌ست یا نه، فرقی نمی‌کند؛ مهرجویی هشدارمان می‌دهد به وقوعِ موقعیّتی غمناک که در آن آدم‌هایی از اوجِ کنشگری و تصمیم – که روشِ خود را مثلاً در ازدواج برتر می‌دانند و آن صحنه‌ی شورمندانه‌ی عقد را ترتیب می‌دهند – و پس، از نهایتِ لذّت و رضایت، به موقعیّتی سقوط می‌کنند که تنها به یک چیز می‌اندیشند: رهایی از جامعه‌ای که کنشگری آن‌ها را تاب نمی‌آورد و آن‌ها را – مثلاً با طرد کردن و عاق کردن یا با بگیر و ببند و مجوّز ندادن – حتّا به اجاره‌ی خانه هم محتاج می‌گذارد.

پیامِ داستان روشن است. به آغاز نوشته‌ام برگردم: قصد و نیّت اصلاح دارید، کنشگری و عاملیّت افراد را به رسمیّت بشناسید؛ با آن‌ها با احترامی انسانی برخورد کنید و بگذارید حداقلّی از کنترل را بر محیطشان داشته باشند. اگر قصد اصلاح دارید، خودتان را اصلاح کنید. علی سنتوری داستان، خطاب به پدرش می‌گوید: «حالا اومده ما رو اصلاح کنه... برو خودتو اصلاح کن...».

ارسال نظر

بهتر است نظر یا پیشنهادتان درباره‌ی نوشته‌ی من باشد. به‌هرحال، ممنونم که عقیده‌تان را ابراز می‌کنید. یادداشتِ شما پس از بررسی در همین بخش قابل مشاهده است.

(If you haven't left a comment here before, you may need to be approved by the site owner before your comment will appear. Until then, it won't appear on the entry. Thanks for waiting.)

نام:

رایانامه:

وب‌گاه:

مرا به یاد آور?

نظر: