« برای خانه نگرانم | صفحه اصلی | هزارتوی فاصله »

گرگان: پاییز درختان شعله‌ور

خانم رحمتی عزیز، ازم خواستند برای «داستان یک شهر» شماره‌ی اخیر نشریه‌ی نگاره - که خبرگزاری میراث فرهنگی در زمینه‌ی گردشگری منتشر می‌کند - درباره‌ی راه‌های سفر به شهر مادریم - گرگان - بنویسم. حاصلش شد نوشته‌ی پایین - که در کنار نوشته‌های دیگر، داستان گرگان را روایت می‌کند:

-----

پدر! مردم شهرها را به دلائل‌شان دوست می‌دارند. [...] و بسیاری از این‌که آن‌جا به دنیا آمده‌اند، به زبان محلّی صحبت می‌کنند، با هم آشنا هستند و شهر برای آن‌ها میهنِ کوچکی‌ست آن‌را دوست می‌دارند. شهر، آواز نیست که رهگذری به یاد بیاورد، بخواند و بعد فراموش کند. هیچ‌کس شهری را بی‌دلیل نفرین نخواهد کرد. هیچ‌کس را نخواهی یافت که راست بگوید که شهرم را نمی‌شناسم.

نادر ابراهیمی، بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم

1-
چند سال پیش در یکی از سخنرانی‌هایش، بابک احمدی نثرِ «بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم» -ِ نادر ابراهیمی را ستود و زبان کتاب و به‌ویژه آغازش را نمونه‌ی تکی از زبان شناور داستان معاصر فارسی خواند. برای من امّا، جز نثرِ دلخواهش، «بارِ دیگر...» از این منظر ستودنی‌ست که در حال و هوای شهرِ مادریم – گرگان – نوشته و روایت شده. لحظه‌های ناب کتاب به ویژه آن‌جا که ابراهیمی سرراست نام‌های آشنای محلّه‌های گرگان را ذکر می‌کند، برایم خاطره‌انگیز است: «آلوچه باغ، خیابان ملل شده است. دوست داشتن در خیابانِ ملل چقدر مشکل است... دیگر باران بر سفالها صدا نمی‌کند. زنی، بچه‌اش را ایستاده، کتک می‌زند. خیابانِ ملل در تصرّف پنجره‌های نو، از درختان نارنج جدا می‌شود.»
اتّفاقاً یکی از آشنایان نزدیکم در «آلوچه باغ» زندگی می‌کند. جز این، محلّه‌ای در گرگان هست که «میخچه‌گران» خوانده می‌شود و بازار سنّتی گرگان، «نعلبندان» است و خیابانی که به جادّه‌ی «ناهارخوران» منتهی می‌شود، «شالی‌کوبی». نمی‌دانم برای آنان که شهرم را ندیده‌اند هم این نام‌ها همان‌طور که به گوش من زیبا می‌آیند، زیبایند یا نه. به‌هرشکل، گرگان و محلّه‌هایش برای من که کودکی و نوجوانیم را آن‌جا گذرانده‌ام، دنیایی از خاطرات خوب را زنده می‌کند. وابستگی‌های دیگر در کنار این خاطرات، هربار – که فرصتی دست می‌دهد – مرا به تنهایی یا با جمع دوستانم به شهر کودکی‌هایم می‌کشاند؛ شهری که همیشه دوستش می‌دارم و هر بار، به هر طریق ممکن – با خودرو و اتوبوس، یا قطار و هواپیما – به سراغش می‌روم.

2-
آلن دو باتن، در «هنر سیر و سفر» و در فصلِ «در باب سفر به مکان‌های گوناگون»، به راهنمایی بودلر و با استفاده از نقّاشی‌های هاپر، از زیبایی‌ها و جذّابیّت‌های سفر با وسایل نقلیّه‌ی متفاوت می‌گوید. با این فصل کتابِ دو باتن بسیار هم‌دلم و راه‌های گوناگون سفر به شهر مادریم – گرگان – را آزموده‌ام و در هر کدام جاذبه‌ای یافته‌ام. می‌پذیرم که خوشایندی شهر مقصد، مسیر را در نظرم دلچسب کرده؛ امّا فارغ از هدف، وسیله – خود – بخش اساسی هر سفری‌ست. قرار نیست تنها در مقصد خوش بگذرانید؛ به گمانم در طول مسیر هم باید از سفرتان بهره‌ی فراوان ببرید.

3-
احتمالاً مسافرت جادّه‌ای، پربسامدترین روش سفر داخل کشور است. راه زمینی تهران-گرگان بسته به شلوغی یا خلوتی و این‌که با اتوبوس یا خودروی شخصی مسافرت کنید، کم‌وبیش بین پنج تا هفت ساعت به درازا می‌کشد. اگر با خودرو قصد سفر به گرگان – یا دیگر مناطق شرقی شمال کشور را دارید – بهترین راهِ عبور از رشته‌کوه البرز و دسترسی به گرگان، جادّه‌ی فیروزکوه است. جادّه‌ی فیروزکوه، نسبت به همتای دیگرش – هَراز – ایمن‌تر و در روزهای تعطیل، عموماً خلوت‌تر است و همان‌طور که به یقین می‌دانید عوضِ آمل، در قائم‌شهر پایان می‌گیرد. وقتِ عبور از جادّه‌ی فیروزکوه، جز خودِ شهرِ فیروزکوه از گردنه‌ی گدوک، ورسک، پل‌سفید، زیرآب و شیرگاه عبور خواهید کرد تا طی گذر از این شهرها، چشم‌گیرترین دیدنی مسافرت جادّه‌ای از البرز، یعنی مشاهده‌ی تفاوت اقلیمی بخش جنوبی با شمالی را تجربه کنید؛ تفاوتی که بی‌شک در هنگام گذر از بخش جنوبی به قسمتِ شمالی این رشته‌کوه حس خواهید کرد.
به دلیل آمار بالای تصادف‌های جادّه‌ای، ممکن است راندن تا گرگان را نپسندید. با این‌حال، اگر خاطرتان آسوده‌تر می‌شود، بدانید که چندین سال است بیشتر راه در خطّه‌ی شمال از قائمشهر تا ساری و نکا و بهشهر و بندر گز و کردکوی و گرگان، وضعیّت مساعدی دارد و دستِ پایین – جز بخشی که بزرگراه است – جادّه‌ی دو خطّه احداث کرده‌اند.
امّا از همه مهم‌تر در سفر جادّه‌ای، برای آن‌ها که مثل من دوره‌ای از زندگی‌شان را در گرگان گذرانده‌اند، نشانه‌ای نوستالژیک درست پیش از رسیدن به گرگان وجود دارد که نزدیک‌شدن به شهر را نوید می‌دهد: درختان سرو و چناری که در دو سوی جادّه تا چندین کیلومتری ورودی شهر به دستور تیمسار مزیّن نماینده‌ی محمّدرضای پهلوی و با نگهداری‌های سخت‌گیرانه‌ی او کاشته شده‌اند. قرینه‌ی همین نشانه در سویه‌ی شرقی شهر به چشم می‌خورد. وجود درختان بلند و فروشنده‌هایی که روسری‌های ترکمنی را کنار جادّه عرضه می‌کنند، تصویر ورودی گرگان را در ذهن مسافران شهر حتماً ثبت خواهد کرد تا در دیدارهای بعدی، نشانه‌ای باشد ماندگار برای شهر سرسبز مادریم.

4-
در گرگان، مفهوم جنوب و شمال برعکس آن‌چه در ذهن تهرانی‌ها جاافتاده، معنا می‌دهد. هرقدر در تهران «شمال شهر» مظهر دارایی به شمار می‌رود؛ در گرگان، جنوبِ شهر تداعی‌گر چنین تمکّنی‌ست. پس عجیب نیست که بر خلاف تهران، راه‌آهن گرگان در شمال شهر واقع است. عصر که در جنوبِ تهران سوار قطار شوید، صبح زود در ایستگاه راه‌آهن گرگان در شمال شهر پیاده خواهید شد و در این بین یا با نگاه به مناظر رونده‌ی بیرون پنجره‌ی قطار و حرکت و صدای تکرارشونده‌ی چرخ‌ها، شبی را به ذهن‌مشغولی‌هاتان اختصاص داده‌اید؛ یا بعد از شب‌نشینی در محیطی صمیمی همراه با دوستان‌تان، خواب سبکی کرده‌اید و کلّه‌ی سَحَر برخاسته‌اید. کیفیّت واگن‌ها و کوپّه‌های قطارهای تهران-گرگان در این چند ساله – البتّه نه به اندازه‌ی بسیاری از واگن‌های مسافربری در خطوط دیگر – پیشرفت کرده. پس چه خواهان حالت خواب‌آلوده‌ی حاصل حرکتِ هماهنگ چرخ‌ها و اندکی تأمّل در خاطرات‌تان هستید و چه طالبِ شلوغ‌بازی با عدّه‌ای دوست و هم‌سفر – که یکی دو کوپه این‌ور و آن‌طرف را اشغال کرده‌اند – مسافرت با قطار گرگان-تهران را پیش‌نهاد می‌کنم. یادش به‌خیر‍! چند سال پیش در یکی از سفرهای دسته‌جمعی‌مان، برای رفیقِ عزیزی جشنِ تولّد گرفتیم؛ با کیک و بادکنک و کادوی تولّد!
به‌هرشکل، وقتِ سفر با قطار به گرگان، از سه خطّ طلا و پل ورسک مشهور و تاریخی عبور و حرکت تنبلِ قطار را بر شیبِ تندِ کوه‌ها و رسیدن به سویه‌ی دیگر البرز تجربه خواهید کرد.

5-
در سال‌های اخیر با گشایش فرودگاه بین‌المللی گرگان، جز خودرو و قطار، هواپیما هم به امکانات مسافرتی این شهر افزوده شده تا فاصله‌ی شهر تا پایتخت را به کمتر از یک ساعت کاهش دهد. فرودگاه گرگان، ساختمان زیبایی دارد و در دشت وسیعی مستقر شده که فرودی امن را نوید می‌دهد. حالا، گاهی روزی تا سه پرواز از تهران به گرگان و برعکس – و بیشتر با جت‌های فوکر و بوئینگ – برنامه‌ریزی می‌شود؛ ولی روزهای آغاز به کار فرودگاه گرگان، هواپیماهای ای‌تی‌آر ملخی، مسافرانِ تنها پرواز شهر را به پایتخت می‌بردند و خبری هم از پروازهای زیارتی به عربستان و مشهد نبود. هواپیماهای آن روزگار تنها تا ارتفاع 19000 پایی اوج می‌گرفتند. آن‌وقت‌ها اگر بختْ یار و هوا صاف بود، می‌توانستی مسافرِ زیباترین پرواز داخلی باشی. در آن طیّاره‌های کوتاه‌پرواز از مهرآباد که بلند می‌شدی، با چشمانت می‌دیدی و تعقیب می‌کردی که چطور به سمت البرز و کوه‌های برف‌گرفته‌اش می‌روی. کمی که از سفر می‌گذشت اگر خلبان خوش‌ذوقی داشتی، در بلندگوهای طیّاره بعد از معرّفی خودش می‌گفت که هم‌اکنون از کنار دماوند عبور خواهیم کرد و می‌توانید آن‌را سمتِ راستِ خود ببینید. آن‌گاه با فاصله‌ی کم، از کنار عظمت و شکوه دماوند رد می‌شدی؛ طوری که حس می‌کردی می‌توانی دست دراز کنی به چنگش آوری. تمام سفر با این هواپیماهای کوتاه‌پرواز، به منظره‌ی دماوند از پشت پنجره می‌ارزید. هرچند حالا دیگر از هواپیماهای قبلی خبری نیست؛ سفر هوایی به گرگان هم‌چنان به نظرم جذّابیّت دارد. چراکه درست در پایان سفر، قبل از رسیدن به گرگان، در ارتفاع کم از حاشیه‌ی خزر عبور می‌کنی و در آخرین مرحله، دشتِ گرگان را زیر پایت می‌بینی که بسته به فصل، با طیف‌های مختلف سبز و زرد و خاکی رنگ شده. قبل از فرود در فرودگاه گرگان، اگر هوا آفتابی باشد، سایه‌ی هواپیما را بر روی این طیف بی‌نظیر رنگی تماشا می‌کنی تا آهسته‌آهسته، سایه به هواپیما نزدیک‌تر شود و دست آخر به هم برسند.

6-
دستِ آخر، به هر طریقی که به گرگان می‌روید – با قطار، خودرو، اتوبوس یا هواپیما – توصیه می‌کنم توریستی نباشید که تنها آمده کلیک‌کلیک عکس بگیرد و برود؛ زائری باشید که اهمیّت مسیر برایش به اندازه‌ی ارزش مقصد است. از لحظه‌لحظه‌ی مسیر لذّت ببرید و «آن»های شخصی خود را بیابید. در مقصد هم جز طبیعت و بعضی بناها، می‌توان از نامِ محلّه‌ها – آن‌طور که گفتم –شگفت‌زده شد و گویش گرگانی‌ها را که انگار «کم‌کوشی» زبان‌شناسانه را نمی‌دانند و «نون» را «نان» می‌گویند و «قربونت برم» را «جانت بگردم»، تحسین کرد. اگر این‌روزها قصد سفر به گرگان دارید، در فصلِ باران‌خیزِ پاییز، تماشای شیروانی‌های سفالی گرگان را با رنگ قرمز دوست‌داشتنی‌شان در محلّه‌های قدیمی – خصوصاً سرچشمه – از دست ندهید. این سفال‌ها که بنا به گفته‌ی وولف در «صنایع دستی کهنِ ایران» از خاکِ رُسِ چرب ساخته می‌شده، امروز جایش را به شیروانی‌های آهن سفید داده تا خانه‌ها را در برابر بارش‌های تند حفظ کند. جز این، اگر تصمیم گرفتید به گرگان سفر کنید، ناهارخوران همیشه دیدنی‌ست و در پاییز دیدنی‌تر؛ با انبوهِ درختانِ پیرسالِ قدبلند که برگ‌هاشان روی هم تلنبار شده‌اند و زیر پا خش‌خش می‌کنند. امّا از من می‌شنوید، مهم‌تر از منظره‌ی ناهارخوران – مشهورترین دیدنی گرگان – یادآوری‌ای‌ست که در نام آن نهفته. ناهارخوران – آن‌طور که در افواه روایت می‌شود – نامش را از توجّهی گرفته که پیشینیان به مسیر داشتند. مبادا توجّه به مقصد، از زیبایی‌های مسیر غافل‌مان کند. خاطرتان باشد اگر گذشتگان‌مان وقتِ زیارت، قدر مسیر را نمی‌دانستند کوه-جنگلِ «ناهارخوران»، ناهارخوران امروزی نمی‌شد: مقصدی که بسیاری را همه‌ی سال به خود می‌کشاند.