« هزارتوی خواب | صفحه اصلی | سه کتابِ نو »

حکایتِ درویشی و نادرویشی

البتّه که نادرست‌ست؛ امّا جعفر شهری در تهران قدیم، می‌نویسد: «این سه دسته ـ یعنی حمّامی و قهوه‌چی و مرده‌شو ـ از بی‌چشم و روترین جماعتند که اگر عمری محبّت کنی و بدهی، درویشی و اگر یک‌بار ندهی، نادرویش!» از این سه فقره ـ دست پایین ـ دوستانی مشغول به یکی، دارم و می‌دانم که بی‌چشم و رو نیستند. همین‌ست که گفتم گزاره‌ی کتابِ جعفر شهری نادرست است.

پس لابد می‌پرسید برای چه این نقل را آوردم و یا چرا اصلاً این یادداشت را می‌نویسم؟ شاید گمان کرده‌اید که دوستان بی‌چشم و رو دارم... نه؛ خیالتان تخت! اصلاً و ابداً این یادداشت درباره‌ی ناسپاسی و حق‌ناشناسی و بی‌حیایی و وقاحت و بی‌شرمی و از این‌دست نیست. چه طور بگویم؛ این‌جور چیزها دور و بر من البتّه که به هم نمی‌رسد و در چنته‌ی شما هم امیدوارم که نباشد. پس قضیه از چه قرار است؟

قضیّه از این قرار است که در نیمسال رو به پایان، درسی اختیاری با دکتر محسنیان‌راد عزیز داشتم در حوزه‌ی ارتباطات. نمی‌دانم به چه بهانه،‌ امّا به هرحال ذکری آمد از واژه‌ی «دل» و این‌که چقدر «دل» در ترکیب‌های مختلف فارسی، فراوان به کار رفته. همان‌موقع به ذهنم زد که واژه‌ی «چشم» هم کم و بیش چنین وضعیتی دارد ـ نمونه‌اش همان «بی‌چشم و رو»، که بالا نقلی درباره‌اش آوردم.

از این مقدّمه که بگذرم، خواهش می‌کنم چه پیش و چه پس از خواندن نوشته‌ی پایین خیالِ بی‌راه نکنید. حیف است ذهنتان را مشوّش سازید و خیال بد به خود راه بدهید. یادداشت من، البتّه تنها و تنها تمرین جمله‌سازی‌ست با ترکیبهای مختلف «چشم». از همان‌دست که در سال‌های ابتدایی تمرین می‌کردیم. فرقش تنها این‌جاست که یک مقداری هم داستانیش کرده‌ام تا حوصله‌تان سر نرود، و اِلّا محتوا و شخصیت‌های نوشته، البتّه که تخیلی هستند. [;) = «چشمَ»ک!] از نتیجه‌ی اخلاقیش هم بگذرید. نتیجه‌ی غیراخلاقیش این‌که در مقام کاربر، سر تعظیم فرود می‌آورم و اذعان می‌کنم که زبان فارسی بسیار بسیار غنی‌ست. این‌جور نتایجِ علمی همیشه بیشتر به درد می‌خورند.

امّا انشا و جمله‌سازی من ـ بخوانید و به طبعِ کودکانه‌ی نگارنده بخندید:

از روزی که چشم به دنیا باز کردم، با چشمانِ کوچکم چیزهای بزرگ دیده‌ام. تجربه‌ها اندوخته‌ام و دوستان زیادی نصیبم شده. بعضی از دوستانْ چشم‌پاکند؛ طوری‌که دیدارشان چشم را جلا می‌دهد و روشن می‌کند. ما ـ چشمِ شیطان کور ـ چشم راست هم هستیم و چشممان را به دل و دهن هم دوخته‌ایم که چه خواهشی هست، بی چشم‌داشت انجام بدهیم و خواسته را با رغبت، روی چشم بگذاریم و تقدیم کنیم. این دوستانم چشمشان کیمیاست و روی چشمم جا دارند و وقتی نمی‌بینم‌شان، چشم به راه می‌نشینم و چشمم به دَر است که کِی می آیند... بس که همیشه چشم‌انتظارشان هستم.

امّا گروهِ دیگر... این‌ها البتّه استثنا هستند. ولی همین استثناها به قول قدیمیها گفتنی: خدا به دور؛ اخلاقشانْ چشم وزغ! آنهایی را می‌گویم که دیگر از چشمم افتاده‌اند و به چشمم نمی‌آیند. روزی بود که وقتِ گرفتاری برای همین‌ها، کاری را که خواستند و حتّی نخواستند، آن‌قدری که از دستم بر می‌آمد بی‌اینکه چشم چیزی داشته باشم، روی چشم می‌گذاشتم و در چشم بر هم زدنی انجام می‌دادم. همه را به چشم خودم نگاه می‌کردم و اصلاً منّتی نبود و بعدها هم هیچ‌وقت کارم را به چشمشان نکشیدم. خدا گواه است؛ نه که چشم‌بندی کنم. فقط کارهایی در حق بعضی کردم که خودشان هم چشمشان آب نمی‌خورْد ـ و منصف باشند: نمی‌خورَد ـ نزدیک‌ترین آدمها بهشان، بپذیرند و انجام دهند. عجیب است که حالا، طوری حرف می‌زنند که انگار از حسادت یا نفرت ـ نمی‌دانم ـ چشم دیدنم را ندارند و چشم‌روشنی‌شان، شده لعن و طعن.

چشمتان روز بد نبیند؛ اوّلها که اصلاً چشمم را درویش می‌کردم و بر حرفها و زخم زبانهایشان چشم می‌دزدیدم و فکر می‌کردم چشم-هم-گذاشتن و چشم‌پوشی بهترین رفتار است؛ چراکه ـ شما جای من ـ چشمم بر نمی‌داشت ببینم بعضی که پیشتر چشم‌شان به دهانم بود، چه کارها که نمی‌کنند.

امّا بعدها که چشمم باز شد و چشمم افتاد به بعضی حرفها و دیدم چه چشم‌سفیدی‌ها که نمی‌کنند و چطور ـ چه وقتی چشمم را دور می‌بینند و چه توی چشم خودم ـ این حرفها را می‌زنند، با آه و ناله گفتم چشمم روشن! خوشم باشد! باور کنید اینها را که دیدم، چشمم از تعجب گرد شد و با خودم فکر کردم فردا روزی که چشمشان به چشمم افتاد، چطور رویشان می‌شود توی رویم نگاه کنند؟ این‌ها که بی‌چشم و رویی‌شان اینقدر توی چشم می‌زند، بس که خودشان چشم‌تنگند و چشمشان به دست این و دنبالِ آن، چشمِ بَد می‌زنند. خلاصه این‌که اوّل چشمم ترسید و بعد، از ناراحتی و عصبانیت چشمم سیاهی رفت... امّا اصلاً نگران نباشید. دستِ آخر نه با چشم گریان و نه با دل بریان، نه با چشمی خون و چشمی خونابه، که با خنده‌ی زیرزیرکی، تو جلد مادربزرگ-پدربزرگ‌ها رفتم و به خودم گفتم: چشمت کور؛ دنده‌ت نرم؛ اصلاً چشمت چهارتا! خودت کردی که لعنت بر خودت باد!

این‌ها را هم ننوشتم که چشم‌زَهره بگیرم یا چشم‌غرّه بروم. هم، چشمم به اصلاحشان نیست که بخواهم پند و اندرز بگویم. می‌دانم که بعدِ خواندن همین‌ها هم چشم می‌درانند و با چشم‌سفیدی و تحاشی و انکار می‌گویند با کدام چشمت دیدی که ما فلان کردیم؟ نه عزیزان! شما از خودتان مطمئن باشید. هیچ‌کس هیچ‌کاری نکرده... من هم این‌ها را فقط نوشتم که دورِ هم بخندیم!
***
امّا به سیاقِ انشاهای دبستانی، نتیجه ـ از نوع اخلاقیش ـ ضروری‌ست... نتیجه این که علی‌رغم نادرستی، باز صد رحمت به حمّامی و قهوه‌چی و خصوصاً مرده‌شو ـ که باید یک‌بار کوتاهی کنی تا نادرویش شوی. بعضی دیگر، همه‌ی عمر محبّت و خدمت صادقانه کنی، باز برایشان نادرویشی.

پ.ن. داش مهرتاش! کجایی که آن نقلِ نغزِ معلّم عربی‌تان را در سمپادِ مشهد ;) یادمان بیاوری که «شما از اون ...»! استغفرالله!