« سلیقه و بافتار | صفحه اصلی | نظریّه‌ی مقاومت / مقاومت نظریّه »

سیگار، هراس اخلاقی و پالسی

در بدرقه‌ی هفته‌ی بدون دخانیات

۱-
به نظر می‌رسد در خط‌مشی‌گذاری اجتماعی و پابلیک پالسی، درباره‌ی سیگار و مواد مخدّر و محرّک و از این‌دست، سه دیدگاه ایفای نقش می‌کنند: یکی دیدگاه حقوقی و قانونی، دیگری دیدگاه پزشکی و سوّمی نگاه جامعه‌شناختی. قصد ندارم تن مرحوم فوکو را در آرامگاهش بلرزانم؛ امّا از قضای روزگار از بین این سه نگاه، دو نگاه غالب اوّل ـ یعنی نگاه حقوقی و قانونی مسلّط و نگاه پزشکی چیره ـ خیلی هماهنگ پیش می‌روند و هم را تقویت می‌کنند.

راه دور نرویم؛ بیرون از بحث این نوشته (یعنی پالسی دخانیات)، در طرح امنیّت اخلاقی اخیر، نگاه روان‌پزشکی «بدحجاب‌ها بیمار روانی‌ند» به کمک نگاه مسلّط حقوقی و قانونی پلیس آمد. کمااینکه در طرحِ «نجات معتادان» ـ تأکید می‌کنم: نجاتِ آن‌ها ـ هم، دیدگاهِ حالا دیگر تاریخی و اصلاً بدیهی‌انگاشته‌ی «معتاد، بیمار است و نه مجرم (یعنی اتّفاقاً مخاطب اصلی پلیس)»، بی‌هیچ پرسشی، پشتوانه‌ی طرح پلیس و برخورد قانونی و حقوقی شد. در «اعتیاد: انتخاب یا بیماری؟» به این موضوع پرداختم و دوباره اینجا تکرارش نمی‌کنم که این‌همه معتاد را بیمار پنداشتیم به چه رسیدیم که باز همان را از استر تکرارمی‌کنیم؟

۲-
برسیم به پالسی دخانیات. می‌خواهم به دو نوشته اشاره کنم و بعد، نتیجه بگیرم. در این دو پژوهش، نویسندگان نشان می‌دهند که پالسی‌های اجتماعی سیگار و دخانیات با این‌که ظاهراً از نگاه پزشکی حک‌شده بر پاکت‌های سیگار که می‌گوید «دخانیات، عامل اصلی سرطان و برای سلامتی مضر است»، تبعیّت می‌کند؛ امّا در واقع، در خودِ پژوهش‌های پزشکی و نیز آمار دولتی، شک و شبهه‌ی فراوان است.

در اوّلی روبرت لوی، در نوشته‌اش با عنوان «دروغ‌ها، دروغ‌های خواستنی و ۴۰۰۰۰۰ مرگ مرتبط با سیگار» ادّعا می‌کند که در سال ۲۰۰۰ آمارِ چهارصد هزار مرگِ مرتبط با سیگار در ایالات متّحد، دروغ است. البتّه، اصلاً منکر مضرّات سیگار نیست (در ضمن خودش هم سیگاری نیست!). فقط معتقد است که در ذم مضرّات سیگار، مبالغه شده است.
لوی می‌نویسد که مطابق نظر مراکز پیشگیری و کنترل بیماری، امراض مرتبط با سیگار، آن‌هایی هستند که نرخ ریسک‌شان در سیگاری‌ها به سادگی بیش از غیر سیگاری‌هاست. ولی اپیدمولوژیست‌ها احتمالاً بدون استثنا خواهند گفت که تنها قیدِ «بیشتر» کفایت نمی‌کند و در اکثر مطالعات، نشان دادن همبستگی قابل اعتنا، نیاز به ریسکی سه یا چهار برابر دارد. او با بعضی محاسبات آماری، در صدد است نشان دهد که اطّلاعات ارائه شده درباره‌ی خطرات سیگار، مبالغه‌آمیز است و بنابراین پالسی منتج از آن هم، فریبکارانه می‌نمایاند. برای این فریب‌کاری هم دلایلی دارد که به حکومت و تاریخ ایالات متّحد مربوط می‌شود و مهم جلوه دادن مضرّات سیگار را در جهتِ پوشاندنِ مسایل دیگر می‌بیند. چراکه مثلاً معتقد است متوسّط سن مرگ مرتبط با دخانیات، در گزارش‌های رسمی ۷۲ سال است و هرچند تمام سال‌هایی که بعد از ۷۲ سالگی می‌توان زیست، بی‌شک اهمیّت دارند؛ امّا، از منظر سیاست‌گذاری به اهمیّت سال‌هایی که از جوانان در اثر دیگر ریسک‌ها از دست می‌رود، نیست.

در نوشته‌ی دیگری که دوست دارم اینجا ذکرش کنم، به مضرّات «سکندهند سموکینگ» در گزارش‌های پزشکی خرده گرفته شده. کوپاس و شی، در نوشته‌ای با نام «بازتحلیل شواهد اپیدمولوژیک درباره‌ی سرطان ریه و مصرفِ منفعل دخانیات» در سال ۲۰۰۰ به تحلیل آماری گزارش‌های پزشکی درباره‌ی خطرات مصرف ناخواسته‌ی فرد غیرسیگاری از دودِ سیگاری‌ها، می‌پردازند و ادّعا می‌کنند که نتایج مخاطرات مصرف منفعل و محیطی سیگار، تحریف‌شده هستند و این تحقیق‌ها بی‌اینکه به چالش کشیده شوند، به عنوان حقیقت مورد تأیید قرار می‌گیرند.
آن‌ها از پدیده‌ی «پابلیکشن بایاس» سخن می‌گویند: یعنی این احتمال که مطالعات منتشرشده، خصوصاً مطالعات با حجم نمونه‌ی کمتر، به طرف نتایج مثبت‌تر، سوگیری دارند. در واقع، آن‌ها معتقدند که مقالاتی نوشته و در نشریات معتبر پذیرفته و چاپ می‌شوند که به جای نتایج غیرقاطع یا منفی، نتایج مثبت را گزارش کنند. نویسنده‌های این مقاله، با متد آماری جالبشان ـ که هوشمندانه به نظر می‌رسد ـ این سوگیری را نشان می‌دهند.

۳-
امّا این شواهد پزشکی و آماری و خط‌مشی‌گذاری اجتماعی، چه ارتباطی به من محصّل مطالعات فرهنگی دارد؟ پاسخِ روشن به مفهوم «هراس اخلاقی» باز می‌گردد. نظریه‌ی هراس اخلاقی، به عنوان هم‌راهِ «برجسته‌سازی» و «ایجندا ستینگ» مطبوعاتی، به پدیده‌ای می‌پردازد که هر از گاهی جوامع در معرضش قرار می‌گیرند. در این وضعیّت، کسی، گروهی یا پدیده‌ای به عنوان تهدیدی برای ارزش‌ها و منافع جامعه معرّفی می‌شود. همه و همه ـ از روزنامه‌نگاران تا سیاست‌مداران ـ درباره‌ی آن حرف می‌زنند و کارشناسان هم دست به کار می‌شوند و راه‌کار ارائه می‌دهند و میزگردها و سمینارها به راه می‌افتد. بعد از مدّتی هم ـ مثلاً فرض کنید در پایان هفته‌ی بدون دخانیات یا در انتهای فصل تابستان ـ موضوع مرتفع می‌گردد. گاهی هراس، نو و جدید است و گاهی هم ادواری و در فواصل معلوم، رو می‌شود. گاهی، هراس اخلاقی در پایان دوره‌اش از یادها می‌رود و گاهی هم نه؛ پیامدهای جدّی و بادوامی در سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری و حتّا تصوّر جامعه، پدید می‌آورد.

رسانه‌ها، خیلی وقت‌ها ـ به خیلی وقت‌هایش جلوتر می‌پردازم ـ می‌شوند محل بازتولید ایدئولوژی و چهار خط را سرمشق قرار می‌دهند: ۱ـ تحریف و اغراق (با زیاد نشان دادن اعداد و ارقام و سوء استفاده از آمار) ۲ـ نمادسازی (برچسب‌هایی که تصاویر فراتر از واقعیّت می‌سازند. مثل: هیولای سیگار یا تصویرسازی‌های مرسوم و از این‌دست) ۳ـ خبرسازی (خبرهایی که با قضاوت‌های قالبی هم‌نوا هستند، در سر خط خبرها قرار می‌گیرند) ۴ـ واکنش و کنترل (در پاسخ به اضطراب عمومی، پلیس و دستگاه قضایی و مددکار و دست‌اندرکار بهداشت و دکتر و چه و چه وارد عمل می‌شود و می‌بندد و می‌گیرد و البتّه مداوا می‌کند!)
تک‌تک این چهار قدم را در پالسی‌های اجتماعی مبتنی بر هراس اخلاقی می‌توانید بشمارید.

۴ـ
امّا نتیجه‌ی اخلاقی که می‌خواهم بگیرم، چیست؟ اوّلیش که روشن است: سیگار نکشید! (با تو هستم! اینکه از روزگار می‌کشی کافی نیست؟!) :)) امّا دوّمیش این‌که هراس‌هایی که در جامعه ایجاد می‌شود و بعد سیاست‌گذاری‌های منبعث از آن هراس‌ها، بعضی وقت‌ها بی‌سر و صدا رها می‌شوند و بعضی وقت‌های دیگر سفت و سخت بهشان می‌چسبند. مثلاً رسانه‌های منتقد در ایران خودمان، فرض کنید موضوع پوشش زنان و مردان مطرح در طرح امنیّت اخلاقی را در جهتِ ایجاد هراس قلمداد می‌کنند و واقعی نمی‌دانند؛ در حالی‌که مثلاً موضوع سیگار یا فرضاً قطع درختان در گیلان یا زیر آب رفتن پاسارگاد را واقعی و عینی می‌دانند.
اشتباه نشود؛ قصدم این نیست که بگویم یکی هراس هست و آن یکی نیست. قصدم یا بهتر بگویم سؤالم این است که کِی یک اتّفاق، تنها در جهتِ ایجاد هراس اخلاقی غیرواقعی و سازه‌ای ذهنی دانسته می‌شود و دیگری، یک اتّفاق عینی و واقعی و بدون اغراق؟ می‌شود سؤال را شخصی‌تر هم مطرح کرد: خودِ شما، کِی درباره‌ی حقّانیّت تصمیم‌ها، شک نمی‌کنید و تبعیّت می‌کنید و اصلاً همراه می‌شوید؟

پ.ن. به نظر می‌رسد که طرح‌های امنیّتی اخیر ـ از امنیّت اخلاقی، تا مبارزه با اراذل و اوباش و بستن قهوه‌خانه‌ها و جمع‌کردن سی‌دی‌های خصوصی ـ موضوعات فراوانی برای محقّقان انتقادی رسانه، پژوهشگران خط‌مشی‌گذاری فرهنگی و اجتماعی و علاقه‌مندان به سیاست‌های بازنمایی، خلق کرده. مطالعات استانداردتر و کلاسیک‌تر که جای خود دارند.