« نقدهای غیرسازنده ـ ۱ | صفحه اصلی | سیگار، هراس اخلاقی و پالسی »

سلیقه و بافتار

بافتار و زمینه، در تعیین مردم‌پسندی یا والایی هنر نقش بزرگ دارد و اصولاً کانتکست را در تحلیل ذوق هرگز نباید از خاطر برد. وقتی به نقّاشی‌ها و مجسّمه‌های «مادونا» (نه مادونای خواننده؛ که مریم مقدّس در کلیسای کاتولیک رومی ـ اینجا) در حالی‌که مسیح کودک را به آغوش گرفته، نگاه می‌کنیم و سینه‌ی برهنه‌ش را می‌بینیم، حسّی از جنس تحسین اثری سرآمد و والا داریم. حال آن‌که وقتی به طور هم‌زمان و زنده، صد میلیون بیننده، جَنِت جکسون را در اجرای مشترکش با جاستین تیمبرلیک ـ در حالی‌که در بندِ پایانی ترانه مطابق مضمون آن، سینه‌ی جکسون را عریان کرد ـ دیدند، حسّی از جلف و مبتذل بودن و همه‌پسندی و از کف رفتنِ اخلاقیّات به بسیاری‌شان دست داد و نیپل‌گیت راه افتاد (اینجا).
نیز وقتی قدم برداشتن بندی‌های برهنه‌ی یهودی را ـ که چطور با دست ستر عورت کرده‌اند ـ به سوی مسلخ دسته‌جمعی‌شان در دوران نازی‌ها می‌بینیم، تحقیرِ اسارت‌شان را حس می‌کنیم و دل می‌سوزانیم. ولی وقتی یکی از همین برهنه‌ها را مونه نقّاشی می‌کند که در چمن‌زاری با دو مرد پوشیده نشسته و زن دیگری در پس‌زمینه گیاه می‌چیند، چَه‌چَه می‌زنیم و هنر والای نقّاش را می‌ستاییم. چه چیز جز زمینه و بافتار متن هنری یا غیرهنری ـ هر طور که راحت‌ترید ـ چنین تفاوتی را سبب می‌شود؟

من البتّه می‌پذیرم که محسن نامجو ـ همان‌طور که ادّعا می‌کند ـ طنزی در آثارش هست از هر جنس که خودش می‌گوید و می‌خواهد و این طنز، فرضاً از موزیک بلوز برخاسته و در دل کار او نشسته تا کلام در کنار ملودی آرام بگیرد و معنا را تهی کند. ولی از طرف دیگر، اگر خنده‌تان نمی‌گیرد، مثلاً خدابیامرز جلال همّتی را در نظر بگیرید وقتی می‌خواند «ترشی خوبه یا لیته؟ البتّه لیته لیته! این صندلی‌ست یا پیته؟ البتّه پیته پیته!». آیا او هم در کارش طنزی مشابه ندارد که اتّفاقاً خیلی پوچ‌انگارانه‌ست و فرضاً از خنده گذشته؟
یا مثلاً وقتی به شمس‌العماره سراغ یارش می‌رود و راهش می‌دهد و می‌گوید: «درو وا کرد، جا بهم داد سریدم من، چای بهم داد خوریدم من، وقتی خواستم برم، پنج‌زاری خواست، نداشتم، دو زاری خواست، نداشتم، یه قرون خواست، نداشتم، ده شاهی خواست، نداشتم، ته سیگار خواست! ای حبیب من ای عزیز من، عشق روی تو شد نصیب من!» خیلی از بلاها را سر زبان می‌آورَد و از آن استفاده‌ی موسیقیایی می‌کند و چه و چه، که اصلاً الیتیستی و از جنس درافتادن با سعدی و حافظ و غلتیدن به تئوری‌های تلفیق نیست.
اصلاً چرا «دولت شرمنده»ای که نامجو می‌خوانَد فوراً تعبیر سیاسی می‌شود؛ ولی «یا مرگ یا ثریّا»ی همّتی، نه؟ مگر نمی‌توان شعر او را ـ وقتی می‌خوانَد «از جونم گذشتم، با خونم نوشتم، یا مرگ یا ثریّا!» ـ در استهزای ـ چه می‌دانم ـ حرکت ملّی‌گرایانه‌ی طرفداران مصدّق قرائت کرد که مشت‌گره‌کرده شعار می‌دادند «یا مرگ یا مصدّق»؟!

اشتباه نشود؛ ادّعا نمی‌کنم که کار نامجو نخبه‌گرایانه‌ست. همان‌طور که اصلاً به تعبیرِ مرسوم، مردم‌پسند هم نیست. بلکه اتّفاقاً مهمترین تلفیقش نه در ساز و آواز که به گمانم، از جنس تلفیقی‌ست که های-پاپ می‌گوییمش. کاری که موسیقی نامجو می‌کند، آوردن یک جور سلیقه‌ی بالا به صورت انقلابی به فرهنگ مردم‌پسند است. شبیه همان اتّفاقی که در آذین‌بندی و دکوراسیون خانه‌ها این‌روزها زیاد می‌بینیم یا روی زنگ تلفن‌های همراه می‌شنویم.

به‌هرشکل اگر به حرف اوّلم برگردم، به نظرم می‌رسد آن‌چه در تحلیل سلیقه اهمیّت فراوان دارد، نقش تعیین‌کننده‌ی بافتار است. مثال‌ها شاید طنز از آب درآمده، ولی به نظرم می‌رسد که تحلیل بافتار، نکته‌ای‌ست که خیلی وقت‌ها وقتِ صحبت از سلیقه فراموش می‌شود. سلیقه، سازه‌ای اجتماعی‌ست و در برساختنش حتماً زمینه و کانتکست نقش تعیین‌کننده دارد. نامجو، بی کانتکست موجود ـ که دستِ کم ما وبلاگ‌نویس‌ها می‌شناسیم ـ نامجوی امروز نبود و همّتی هم همّتی نمی‌شد.