« آن‌که ماندنی بود؛ آن‌که رفتنی شد | صفحه اصلی | من نمی‌دانم، پس هستم »

درس‌هایی که آموختم

میرزای عزیز، فراخوانده به معرّفی تأثیرگذارترین آدم‌های زندگیم. آن‌ها که یکی دو تا نیستند و فهرست کردنشان بی‌گمان دشوار و بلکه ناشدنی‌ست. از طرفِ دیگر، دیدم بالا تا پایین نوشته‌هام اینجا، اَدای دِین‌ست به همین تأثیرگذارترین‌ها. شما «راز» را بگیرید موزه و تالارِ مشاهیرِ ذهن من ـ که هنوز البتّه غرفه‌های زیادیش خالی‌ست. در پیچ و واپیچ‌های «راز»، جا به جا، ردّ پای کسی را می‌بینید که روزی، بر من و ما اثر کرده ـ آن‌طور که خودش خواسته یا نخواسته ـ و مانده یا رفته. این‌طور از سر درِ تالار، از آغاز و توضیحِ نام «راز» تا غرفه‌غرفه‌اش و تک‌تکِ نوشته‌هام، محرّک اصلی همین تأثیرپذیری‌ها و نقش حک‌کردن‌ها بوده. نمونه‌اش مثلاً، همین نوشته‌ی قبل که آقای سیّدآبادی عزیز، ظاهراً به خطا و در واقع به درستی گمان برده‌اند که در فراخوان بازی «تأثیرگذارترین‌ها» نوشته‌امش؛ که ننوشته بودم.
به‌هرحال اکنون که مجالی هست، سعی می‌کنم یکی از تأثیرگذارترین آدم‌های زندگیم را در سال‌های گذشته تا همین یک‌دو سال پیش، معرّفی کنم و بزرگ دارم. هرچند ردّ پایش بسیار در «راز» هست، می‌خواهم به بهانه‌ی دعوتِ میرزا، نقشش را پررنگ‌تر حک کنم. کس دیگری را هم دعوت نمی‌کنم تا کاری چنین شاق به گردنش نباشد. امّا هر که بنویسد، از جان و دل می‌خوانم.

***
خدمتِ جنابِ «استاد»
اگر اتّفاق، مجالِ صحبتِ ما افتاد،
لطفاً ملاحظه بفرمایید.

نامه‌ای را سال‌ها پیش با همین سه خط شروع کرده بود و به جای اسم ـ که من با «استاد» پرش کرده‌ام ـ نامِ مرا نوشته بود. نامش را نمی‌آورم ـ که شاید نخواهد. در آن سال‌های نه خیلی دور، جدّی و شوخی می‌گفتیم «استاد». استاد، هشت سالی بزرگتر از من است و آن‌چه من در این انسان می‌پسندیدم، جز ذکاوت و درک و هوشمندیش در دریافت مسایل و ارائه‌ی تفسیرهای یکّه، علاقه‌ی غریبش بود به پدیده‌های عجیب و شیوه‌ی ناخودآگاهش در آموزش اطرافیان و زبانِ تند و تیزش و نیز، گونه‌ای خودویرانگری آگاهانه یا ناآگاهانه. صوت و صورتِ مغمومش، نوعی بینش ژرف را حکایت می‌کرد. درسش را در کارشناسی ارشد، رها کرده بود و معلّمی می‌کرد نمی‌کرد؛ کتاب می‌خوانْد و موسیقی گوش می‌داد. از دیدِ ناظر نامطّلعِ بیرونی، با آن همه استعداد و هوش و توانایی، هیچ در جایگاهِ شایسته‌اش ننشسته بود؛ کمااینکه برادرش ـ که به قول بعضی آشناها هیچ از برادر زیاده نداشت ـ دکترایش را در فلان دانشگاه بسیار معتبر آمریکایی گرفته بود.

اصلاً خاطرم نیست چه شد که در محل کارمان با هم آشنا شدیم. تنها می‌دانم که ساعت‌های زیادی را با هم می‌گذراندیم و از همه چیز ـ موسیقی و آواز و شعر و نقد ادبی و فلسفه گرفته تا برداشت‌هامان از زندگی و کار و وضعیّت‌مان ـ صحبت می‌کردیم. آن‌وقت‌ها زیاد کتاب می‌خواندم و نتیجه‌اش یا کشفی از آن‌را به استاد می‌گفتم و او هم برداشت و تفسیر خودش را طرح می‌کرد و می‌فهمیدم که طور دیگری هم می‌توان درک و نگاه کرد. در حالی‌که بالای پشتِ بام محل کارمان بی‌اغراق یک‌دوساعتی روی دو پا می‌نشست و سیگار پشتِ سیگار پشتِ سیگار می‌کشید، اوّل با زبان تیزش برداشت‌هام را ـ آن‌ها که خوشایندش نبود ـ تخطئه می‌کرد و بعد، ساکت می‌شد و فکر می‌کرد و آرام‌آرام با جمله‌های شکسته‌بسته ـ از آن‌دست که هم‌زمانْ بکر از مغز بر زبان جاری می‌شود و از آن‌ها که گاهی به سرانجام نمی‌رسد و دوباره باید نظم‌شان داد ـ نظر خودش را جا می‌انداخت. دوست داشتم وقتی چیزی می‌نویسم برایش ببرم تا بخوانَد. می‌گفت‌شان «متن». این اواخر که نظرگاها‌مان فاصله گرفته بود، می‌گفت برایش متن ببرم. سر باز می‌زدم که: مزخرف‌ند و با ذائقه‌تان جور در نمی‌آید و از چیزهای پیش پا افتاده دفاع کرده‌ام! ولی باز هر از گاهی، نوشته‌ای می‌بردم تا بخوانَد و نظرش را بدانم.

جذّابیتش برایم تا حدّی از آن‌جا می‌آمد که آدمی با استعداد و توانایی و هوش او در ریاضیات ـ که دیگران برش صحّه می‌گذاشتند ـ درس رسمی را در فوق لیسانس رها کرده بود و رفته بود سراغ روایتی مهجور از موسیقی ایرانی و ما را با اسم‌هایی آشنا کرد که پیشتر نشنیده بودیم. درس را رها کرده بود و رفته بود سراغ علایق و سلایق غریبش؛ یکی هم خروس‌بازی. همو پام را به مولوی باز کرد؛ وقتی رفتیم و خروس خریدیم و میدانِ جنگ خروس دیدیم. بسیار پیش می‌آمد که یک روز بگذرد و لقمه‌ی بسیار کوچکی بخورد و به‌جایش سیگار پشت بندِ سیگار بکشد و روی زمین سفت بخوابد. ماهِ رمضان‌ها به خاطر همین سیگارنکشیدن‌، بدخلق می‌شد. با این‌همه، نه مرتاض و جوکی بود و نه عارف وارسته. آدمی بود که شیوه و سبکِ خودش را داشت، هرقدر همه‌ی زوایایش به مذاق همه دنیا ـ و از جمله این اواخر، خودِ من ـ خوش نمی‌آمد. حالا هم اگر همین‌ها را بخوانَد، دور نمی‌بینم آزرده شود از بخش‌هایی از زندگیش که اینجا پررنگ کرده‌ام. چه کنم؛ این نوشته بی‌شک گویای استاد من نیست. امّا قسمت‌هایی‌ست که به کلمه می‌آیند و جذّابیّت خواندن دارند!

می‌گفتم؛ آدمی بود که می‌شد ازش بیاموزی به جای اتّکای به این همه کتاب و نوشته و سخنرانی و مقاله، خودت باشی. جرأت کنی حکم کنی؛ حتّا به دشنام. از او می‌توانستی ارزش‌های بزرگ را یاد بگیری. دنیایی که پر از ارزش‌های سخیف و کم‌مایه و ناچیز شده، نیاز به آدمی هم‌چو او دارد تا ارزش‌های بزرگ را یادآوری کند. منطقی و آرام بودن، ارزش‌های کوچکی‌ند؛ نیاز هست تا گاهی کسی ارزش و فضیلت خروشیدن را یادمان بیاورد. وقتی عمل به احتیاط ارزش می‌شود، باید کسی باشد که شجاعت و به سیم آخر زدن و شوریده‌سری را قدر بداند. آن‌هنگام که نِق‌نِق‌کردن و از زمین و زمان بد گفتن، شده بود فضیلتِ روشنفکرانه‌ی «پیف پیف بو می‌ده!»، استادی مثل او لازم داشتم تا بگوید گور پدرِ همه‌ی این‌ها! زندگی کن؛ نه در مرزِ حزم و احتیاط از یک‌سو و نق‌نق از سوی دیگر، که در مرزِ مرگ و زندگی! مانندِ همین حرکت روی مرزِ مرگ و زندگی، وجودِ او، بی‌سامانی پرتناقضی بود که در زمانه‌ی ارزش‌شمردنِ بنده‌وارِ سامان و منطق و نبودِ ‌تناقض، فضیلت خدای‌گونه‌ی بزرگی را به رخ می‌کشید: انسان بودن.

انسان‌بودنش ـ این‌که خودش باشد ـ برایم درس دل‌نشین دیگری هم داشت. وقتی بحثی طرح می‌شد، بعد از تخطئه‌ی بی‌پروای نظرات دیگران ـ هرچند گمانم مرا رعایت می‌کرد. روایتِ خودش را نه با استدلال که با هم‌دلی می‌ساخت. دستت را می‌گرفت و می‌برد به جایی که نشسته و از آن منظر دارد واقعه را می‌نگرد. می‌گفت بیا از این‌جا که من نشسته‌ام نگاه کن و ببین این‌جایش چقدر قشنگ است. این قسمتش را نگاه کن که چه تجلّی‌ای دارد. وای از این بخش تابناکش چه بگویم! آن‌وقت می‌فهمیدی که نه؛ انگار این‌طور هم می‌شود دید. انگار او هم راست می‌گوید. این‌طور، دستِ پایین در دوره‌ای کوتاه، نمی‌دانم چه شد از صدای خواننده‌ای که ظاهراً چیزی جز خش‌خش نبود، خوشم آمد. ظرافت یکی و مهربانی صدای دیگری را درک کردم. خودش‌بودن را نمی‌دانم روزگار به حکم تجربه آموخته بودش؛ یا، حاصل تربیت و تحصیلش بود. امّا هر چه بود اعتماد به نفسی که خودش‌بودن نصیبش کرده بود، در کنار این شیوه‌ی آموزشش، خیلی چیزها یادم داد.

این‌ها که نوشتم، شاید جبران قصور و به قول خودش لطفِ کمم باشد نسبت به او به بهانه‌ای که دیگران ترتیبش دادند. اصلاً بگذریم. روزی، در غزلی ده دوازده بیتنی که برایم گفته بود و به دستم داد و بسیار دوستش دارم، دو بیتی داشت که فراوان در خورِ خودش است و نه من. اگر قبلی‌ها برداشتِ من بود از او و بیمِ غلط آموختن می‌رفت، این دو بیت دیگر از خودش است؛ برای خودش:

نه گَه شَه می‌نشیند با گدایان؟
نه گل گاهی شود هم‌صحبتِ خار؟
پس این هم از اضافاتِ عجب نیست
امیری گر فقیری را دهد بار

***

استاد! هر چه می‌کنی و هرجا هستی، آرزوی موفقیّت برایت نمی‌کنم ـ که ارزشی خفیف است. در عوض می‌خواهم که پر تناقض بمانی و آن‌طور که می‌خواهی باشی. خدا یارت باشد و امید که بد ننوشته باشم و با متنم «بر خاطر شریفتان باری ننشیند.»