« روزت مبارک! | صفحه اصلی | درس‌هایی که آموختم »

آن‌که ماندنی بود؛ آن‌که رفتنی شد

یا: لالا نرسد به خرسواری، لولی نرسد به بچّه‌داری

۱-
خداوند، فاطمه‌خانم را برای ما و بچّه‌هاش حفظ کند. این‌روزها ـ که بعضی نوشته‌ها را دیدم و خواندم ـ خاطراتِ کودکیم به یاد آمدند. تاریخِ دقیقش را بخواهید، برمی‌گردد به بیست و یک‌دو سالِ پیش. همان‌سال‌ها که قدم بر ششمین یا هفتمین پلّه‌ی لغزان زندگی می‌گذاشتم. پدر و مادرم ـ هر دو ـ سختْ کار می‌کردند و ما ـ من و برادرم، علی ـ کسی را نیاز داشتیم که به امورات‌مان رسیدگی کند و در ضمن، در غیبت‌های طولانی مادر و پدر به دلیل مشغله‌های کاری، نظم خانه را هم سر و سامانی بدهد.

فاطمه‌خانم و همسرش کارگران با شرافتِ باغ مهرآیین در گرگان بودند و آوازه‌ی معتمد بودنشان را شنیده‌بودیم. این شد که یک‌روز با مادرم رفتیم سر وقتِ فاطمه‌خانم. آن‌روزِ اوّل را خوب خاطرم هست. رفتیم سراغش و خواستیم و او هم کار در خانه‌‌مان را پذیرفت. فاطمه‌خانم از آن به بعد تقریباً هر روزِ هفته، صبحِ زود، هم‌زمان با رفتنِ مادرم می‌آمد و بعدِ این‌که مادر از سرِ کار به خانه برمی‌گشت، می‌رفت و به امورات زندگی خودش می‌رسید. حالا که فکر می‌کنم می‌بینم بعضی وجوه شخصیّتم به فاطمه‌خانم کشیده. در سال‌های نخستی که لابد شخصیّت آدم‌ها شکل می‌گیرد، بودنِ فاطمه‌خانم در خانه‌مان بی‌شک و ریب، در خلقیّاتم اثر کرده. کما اینکه، ذائقه‌ی غذاییم را پیش از فاطمه‌خانم، نَنه‌زهرا بارآورد. علی ـ که بچّه‌ی اوّل بود و احتمالاً پدر و مادرم نگران خورد و خوراکش بودند ـ به قول گفتنی «بد غذا» شد و هر چیزی را نمی‌خورْد. ننه‌زهرا ـ که اهل کاشمر بود و پیش از فاطمه‌خانم به خانه‌مان می‌آمد ـ گفت این یکی را ـ منظورش من بودم ـ نمی‌گذارم آن‌طور شود؛ خودم درستش می‌کنم؛ «کاشمری‌خور» بارش می‌آورم. یعنی طوری بارم می‌آوَرَد که بی‌ادا-اصول، هر چه بهم بدهند، بخورم و البتّه به لطف لقمه‌های گنده‌ای که از همه‌چیز در هم و بر هم می‌ساخت، موفق شد و حالا ـ همه‌ی اطرافیانم می‌دانند ـ بی‌دغدغه همه چیزی می‌خورم.

بگذریم؛ دور افتادم. عرض می‌کردم حالا که می‌اندیشم می‌بینم فاطمه‌خانم در تربیت من نقش بسزایی داشته. این‌که همیشه شکرگزار باشم و صبر از کف ندهم و زندگیم را بکنم، شاید بخشی حاصلِ مجالست با فاطمه خانم بوده. او که درد و رنجش از دید ناظر منصفِ بیرونی، کم نبوده و نیست، همیشه خودش را با کار سرگرم کرده و نگذاشته افکار آزارنده ذکر و فکرش را مشغول کنند. از او یاد گرفتم که شعور، همیشه هم‌بسته‌ی سواد نیست. فاطمه‌خانم عزیز و بی‌سواد امّا مؤثرنَفَسِ من، گاهی آن‌چنان شعور بالایی از خودش بروز می‌دهد که انگشت به دهان می‌مانم و برعکس، بعضی کارفرماهای پرسواد و تحصیلِ او، بعضی رفتارهای بی‌شعورانه از خود نشان می‌دادند که حیران می‌شدم.
دوباره به فاطمه‌خانم باز خواهم گشت؛ حالا بگذارید دیگری را روایت کنم.

۲-
شما فرض کنید مثلاً اکبر؛ هرچند اسمش این نیست. به‌هرحال، مَردِ پر سن و سال آرامی بود که با خانواده‌اش برای کار به آبیک آمدند و در مزرعه‌ی پدرم آشپزی می‌کرد. کارش را درست انجام می‌داد؛ اتّفاقاً بامزّه هم بود. کم‌کم همه بهش اعتماد کردند و بیشتر بهش رسیدند. خانه‌ای برایش دست و پا کردند و زیر پر و بالش را گرفتند و کارش را سبک‌تر کردند و از این قبیل. مدّت‌ها آنجا کار می‌کرد تا این‌که چند وقت پیش شنیدم که می‌خواهند اخراجش کنند. تعجّب کردم و کنجکاو بودم؛ تا این‌که همین چند شبِ قبل خبردار شدم که مراحل قانونی اخراجش، کامل شده و دیگر کارمند مزرعه نیست. از عمو مختار عزیزم ـ که امور اداری شرکت بر عهده‌اش است ـ پرسیدم: «چه اتّفاقی افتاده؟» عمو مختار بعد از ذکر مقداری از خراب‌کاری‌های مثلاً اکبر، گفت: «در اصل تقصیر مدیرهای مزرعه بود.» گفتم: «چطور؟» گفت: «نکته‌ای که رعایت نکردند این بود که به هر کسی باید به اندازه‌ی جنبه‌اش رسید و محبّت کرد. کمترش که شایسته نیست؛ بیشترش هم باعث می‌شود که طرفْ خراب شود.» من که قانع نشده‌بودم، گفتم: «بیشترش که می‌گویید در مورد این بابا چه بوده؟» گفت: «خیلی زیاد بوده. مثلاً یکی همین‌که چون به خودش و خانواده‌اش اعتماد داشتیم و در ضمن درآمدِ بیشتری می‌خواست، دخترش را با حقوق کافی و با رضایت و خواستِ خودش و پدرش، برای کار به خانه‌ی شریک پدرت فرستادیم.» بعدِ مقداری بحث که این کار اصولاً صحیح نیست، عمو مختار ادامه داد: «وقتی که می‌خواستیم اخراجش کنیم، یکی از حرف‌هایش همین بود و می‌گفت منْ همه‌کاری برای شرکت انجام داده‌ام و حتّا دخترم را هم به کنیزی بردید! که ما هم گفتیم کدام کنیزی؟ مگر نه این‌که خودت خواستی و مگر نه این‌که حقوقش را کامل پرداخت کردیم؟» گفتم: «عجب! دادگاهِ اداره‌ی کار هم رفت؟» عمو مختار گفت: «آره. باهاش برای تسویه حساب، صحبت کردیم و گفتیم چون اینجا زحمت کشیده‌ای، حاضریم سه میلیون تومان پرداخت کنیم. گفت نه و من این‌همه خدمت کرده‌ام و چه و چه و باید ده میلیون تومان به من بدهید. ما هم زیر بار نرفتیم و رفت شکایت کرد. دادگاه برگزار شد و نهایتاً یک و نیم میلیون تومان حکم دادند؛ در حالی‌که ما بی‌هیچ عذری حاضر بودیم دو برابرش را پرداخت کنیم.»

آن لحظه، تنها حسّی که داشتم این بود: «بی‌چاره‌ی بی‌نوا!» نه احساس کردم شیّاد و کلاه‌بردار است و نه دیوانه. فقط رحمَم آمد. بی‌نوا...

۳ـ
پدر و مادرم ـ خدا عوضشان بدهد ـ همه‌ی این سال‌ها خوب به فاطمه‌خانم رسیدگی کرده‌اند؛ هم مادّی و هم از این منظر که خیلی احترامش کرده‌اند و می‌کنند. انگار که عضوی از خانواده‌ی خودمان است؛ که هست. تهران که باشد و مثلاً بخواهیم برویم خانه‌ی عمّه‌ام مهمانی، همراه‌مان می‌آید. مطمئنم پدر و مادرم هم می‌گویند این‌همه رسیدگی، وظیفه‌شان در قبال فاطمه‌خانم بوده؛ که واقعاً هم بوده. معتقدم بیشتر از این‌که پدر و مادرم به او و خانواده‌اش کمک کرده‌باشند، او به ما کمک کرده. مگر چند نفر آدم امین و خوش‌ذات مثل او پیدا می‌شود؟ باید مثلِ او را با چنگ و دندان نگه داشت.

چند مدّت که فاطمه‌خانم را نبینم، دلم برایش تنگ می‌شود. گاهی که می‌آید تهران یا من می‌روم گرگان، محکم بغلم می‌کند و می‌بوسدم. از درسم می‌پرسد و حال و روزم و همیشه بعد از جوابِ من، «موفق باشی» چاشنی می‌کند. یک اعترافِ شکمی بکنم: کتلت‌ها و لوبیاپلویش را دیوانه‌وار دوست دارم. وقتی کتلت یا سیب‌زمینی سرخ می‌کند با مهربانی و به رسم سال‌های کودکی می‌گوید: «بیا؛ بیا یکی دو تا یواشکی بخور. کسی نمی‌فهمه!» دو سال پیش بود که همسرش فوت شد و به رحمت خدا رفت. مش‌رمضان ـ همسر فاطمه‌خانم ـ را همه قبول داشتند. کارگری بود که تا با او دست نمی‌دادی، مفهوم دستانِ قوی و پینه‌بسته را نمی‌فهمیدی و تا رویش را نمی‌بوسیدی، نمی‌دانستی چهره‌ی چروک و آفتاب‌سوخته یعنی چه؟ مش‌رمضان که فوت شد، شبش من و علی از تهران زنگ زدیم و تسلیّت گفتیم و دلم کباب شد وقتی گریه‌های فاطمه خانم را پشتِ گوشی شنیدم. شنیدم که چطور از مرگ غیرمنتظره‌ی همسر می‌گفت و با این‌حال، وقتی به خودش مسلّط شد، باز از حال و روزم پرسید و درس و کارم. وقتی چهلم همسرش رفتم گرگان، دمِ مسجد جلوی همه بغلم کرد و بوسیدم و تسلیّت گفتم. باور کنید؛ در مراسم، وقتی از مسجد به سر خاک می‌رفتیم، افتخارم این بود که فاطمه‌خانم با ماشین ما آمده. سرِ خاک، به پسرش ـ که گمانم حدود چهل سالش هست ـ گفت «همیشه می‌پرسیدی امیر را بیشتر دوست دارم یا تو را؟ هر دوتان را دوست دارم، هر دوتان را هم خودم بزرگ کرده‌ام.» آن‌چه فاطمه‌خانم دارد، یک‌جور بزرگ‌منشی غریب است که مطمئناً ربطی به سواد و ثروت و شهری-روستایی بودن ندارد. همین است که محترم و معتمدش کرده.

از فضای ختم بیاییم بیرون، خاطره‌ی بامزّه تعریف کنم: علی‌رغم پایبندی‌های مذهبی‌ش و این‌که وقتی بچّه بودیم، نماز خواندمان را ترغیب می‌کرد، پارسال ماه رمضانی با مهربانی و محبّت غریبش زنگ زد به من و گفت: «هر روز روزه نگیری ها؛ سختته. مریض می‌شی!»

۴ـ
عمو مختار عزیزم راست می‌گوید. باید به هرکس به اندازه‌ی جنبه و ظرفیّتش رسید. یکی می‌شود فاطمه‌خانم که مَحرم است و یادآور خاطراتِ خوب کودکی. یکی می‌شود «مثلاً اکبر»ی که گفتم. نمک می‌خورَد و نمک‌دان می‌شکند. اصلاً نقل نمک و نمک‌دان نیست. نه این‌که نمک‌دان شکستنش آدم را ناراحت کند؛ نه! می‌دانید؛ آدم بیشتر خودش را شماتت می‌کند که «خودم از سرِ خیرخواهی خراب و پرتوقّعش کردم.» و بعد غصّه‌دار می‌شود که «بی‌نوای بی‌چاره؛ دلم برایش می‌سوزد.» عمو مختار که تعریف می‌کرد طرف، بعد از بالا آمدنِ گندِِ خراب‌کاری‌هاش آتش زد و شیشه شکاند و آخر سر، میز مذاکره را ترک گفت و به دادگاه پناهنده شد و نهایتاً چیز کمی دربرابر مدّتی که خدمت کرده، دستش را گرفت، دلم برایش سوخت. همان‌طور که دلِ آدم به حال حشره‌ای که در لیوان گیر کرده و خودش را به در و دیوار می‌کوبد، می‌سوزد. مثلاً همان مگسی که عرصه‌ی سیمرغ نه جولانگه اوست و پس، عِرض خود می‌بَرَد و زحمتِ ما می‌دارد! فکرش را بکنید، این‌جور مثلاً آدم‌ها، مثلاً می‌خواهند با شیشه‌شکستن و چه و چه آبرو ببرند؛ تنها چیزی که می‌رود آبروی خودشان است و زحمتِ جمع‌کردنِ شیشه‌شکسته‌ها می‌مانَد برای دیگران. یکی هم از جمله این‌که کسی که معرفیش کرده یا او را پذیرفته یا تضمینش کرده یا چه، از رفتارِ طرف، شرمنده می‌شود.

باز دور افتادم. خواستم بگویم که خلاصه یکی می‌شود فاطمه خانمی که در دل‌مان جا دارد و بر سر می‌نشانیمش؛ همیشگی می‌شود و همواره به بزرگی یادش می‌کنیم. یکی می‌شود مثلاً اکبری که فقط به قراردادش می‌اندیشید. اویی که ماندنی نشد و تاریخش که سرآمد، رفت. یکی می‌شود فاطمه‌خانمی که قرارداد نمی‌شناسد و آنقدر اعتبار و عزّت در خودش سراغ دارد و خودش را انسان می‌داند که دیگران لاجَرَم قدرش را می‌دانند؛ چه، خودش قدر خودش را دانسته و در واقع، به جای این‌که منتظر خوبی دیگران باشد، به آن‌ها خوبی کرده. یکی هم می‌شود مثلاً اکبری که یک عمر نعلِ وارونه زد و پس، دستِ بالا می‌توان برایش دل سوزاند. یکی می‌شود فاطمه‌خانمی که همه جا اسمش را با رغبت می‌آورم و تأثیرش را ـ و تأثیر رفتار متقابل او و پدر و مادرم را ـ بر خودم با افتخار یاد می‌کنم و یکی هم می‌شود آن بنده‌ی خدا که حتّا اسمش را با «مثلاً» و «فرض کنید» می‌نویسم.

عمو مختار راست می‌گفت. اگر زیاده‌تر از ظرفیّت‌شان به آدم‌ها رسیدگی کنیم، خراب می‌شوند. دلم برای فرض کنید اکبر، می‌سوزد. مرد خوبی بود؛ خراب شد.

۵-
مثل منبری‌ها، بندِ آخر را به دعا بگذرانم. شما هم خواستید، دستی بلند کنید و آمینی بگویید؛ جای دوری نمی‌رود. آرزو می‌کنم عنایتِ بی‌دریغِ ازلی، حرزِ جان فاطمه‌خانم باشد و رحمتِ لایزال خدائی در عَرَصات محشر، فریادرسش گردد. خدا کند تأییدات غیبی، ضامنِ موفقیّت‌های فرزندانش باشد و اجرِ جَزیلِ اخروی سهمِ همسرش شود. از خدا می‌خواهم هدایتِ عام الهی نصیبِ امثالِ مثلاً اکبر گردد و دعا می‌کنم که خدا عقل و فهمی نصیب همه‌مان کند تا چون آتش وادی ایمن، پناه‌مان شود. همه به این پناه محتاجیم و بعضی محتاج‌تر؛ تا بدانیم گناهِ بی‌لذّتی‌ست کوس بی‌مایگی در بازار پرمایگانْ کوفتن.

جز این، خدا کند به حکم هم‌نشینی، کمی از شعور ژرفِ فاطمه‌خانم در من باشد؛ قدّ و قدر و اندازه‌ی خودم را بدانم و قدرشناس دیگران باشم؛ خودم برای خودم ارج و منزلت قایل باشم تا دیگران، حرمتم بدارند. خدایا توانم ده از آن‌ها نباشم که دیگران نامم را با «مثلاً» و «فرض کنید» ببرند و عارشان بیاید از ذکر اسمم!