« مدرسه، مدرسه‌ی بد | صفحه اصلی | هشدار: در بدگویی افراط نکنیم! »

وقتی از «بازی» عشق می‌گوییم، از چه سخن می‌گوییم؟

یا: کاربستِ آرایه‌ی استعاره در نقدِ فرهنگی ترانه‌های همه‌پسند

۰-
استعاره و مجاز، ابزارهای خوبی برای منتقد فرهنگی‌اند که می‌تواند آن‌ها را برای پیش‌بردِ هدفش از نقدِ ادبی به عاریه بردارد. در «ادبیّات آگهی» سعی کردم تا حدّی کاربستِ این دو آرایه را در نقد فرهنگی نشان دهم. این‌جا هم سعی می‌کنم با وام از آسابرگر، کمی بیشتر از نقش استعاره در نقد فرهنگی ترانه‌های همه‌پسند بگویم.

۱-
ولِر امبلِر (۱۹۶۶) در سرآغاز «استعاره و معنا» گفته‌ای از دوستش نقل می‌کند که: «زندگی مثل دستگاهِ بازی «پین‌بال»ه!» و دلیل می‌آورد که: «ما تو این دستگاه، توپهای کوچیکی هستیم که از یه جایی به این زندگی پرتاب شدیم و شروع کردیم. تو بازی زندگی باهامون بدرفتاری کردن و از جایی به جای دیگه فرستادنمون؛ گاهی زنگی رو فشار دادیم و چراغی رو روشن کردیم و نهایتاً پیش اومده که گاهی به مسیری رفتیم و مدّتی از دیده‌ها پنهان شدیم.» امبلر می‌گوید که هرچند قیاسِ دوستش، مقایسه‌ی عالی و بی‌عیب و نقصی نبوده؛ ولی، به‌هرشکل برای آن‌ها که بی‌هدفی حیات را می‌پذیرند یا نقش اتّفاقات و احتمالات را پررنگ می‌دانند، قابل درک است.

۲-
جورج لاکوف و مارک جانسون (۱۹۸۰) در «استعاره‌هایی که زندگی‌شان می‌کنیم» قصد دارند، رویکرد به استعاره به‌عنوان ویژگی محض زبان را به اندیشه و کنش هم بسط دهند و به آن‌جا برسند که «استعاره در زندگی روزمرّه، بسیار نافذ است و این نفوذ نه فقط در زبان که در فکر و کنش قابل مشاهده است. دستگاهِ‌ مفهومی معمولی ما، آن‌جا که فکر و عمل می‌کنیم، اساساً طبیعتی استعاری دارد. مفاهیمی که بر اندیشه‌ی ما حکم می‌رانند، فقط موضوعات مرتبط با عقل و خرد نیستند. آن‌ها بر اعمال هرروزه‌ی ما در حدّ جزئیات کاملاً زمینی حکم‌فرمایند. مفاهیم‌مان، آن‌چه را که درک می‌کنیم؛ آن‌گونه‌ای که جهان را می‌گذرانیم؛ و شیوه‌ای را که با دیگران در ارتباطیم، ساختاربندی می‌کنند. پس، دستگاه مفهومی ما نقشی اساسی در تعریف واقعیّت‌های روزمرّه‌مان ایفا می‌کند.»

۳-
آسابرگر (۲۰۰۵) در «معنابخشیدن به رسانه» می‌گوید که بینش لاکوف و جانسون، حاوی آموزه‌ای مهم است: «استعاره‌ها تنها روش نگاه‌کردن به موضوعات را شکل نمی‌دهند. بلکه، دلالت‌های منطقی به همراه دارند و پس، به‌عنوان راهنمایی برای کنش‌های بعدی‌مان عمل می‌کنند و چه بسا که ما از چنین تأثیری هم بی‌خبر باشیم.» استعاره‌ها اهمیّت فراوانی در کنش‌های روزمرّه‌ و آینده‌مان دارند و در این معنا «رسانه‌های توده‌گیر، برای ما بسیاری از استعاره‌ها را دست و پا می‌کنند؛ استعاره‌هایی که ما از آن‌ها برای اندیشیدن درباره‌ی زندگی و معنابخشیدن به تجربیات‌مان استفاده می‌کنیم.»

۴-
استعاره‌هایی که درباره‌ی «عشق» در ترانه‌های همه‌پسند می‌شنویم، پرشمارند. مثلاً امید، از «حضرتِ عشق» و «کلبه‌ی عشق» می‌گوید و نیما، می‌خوانَد که «عشق یه چیزی مثِ کشک و دوغه!» (به‌قول فرنگی‌ها، این یکی metaphor نیست؛ simile است.) به‌هرحال، هرکدام هم التزامات و دلالت‌های منطقی‌شان را در متن ترانه‌ها کم و بیش ذکر می‌کنند. مثلاً دلالتِ منطقی کشک و دوغ بودنِ عشق، چیزی‌ست شبیه به این: «خلاصه عاشق‌شدن آسون شده / دلبرکا فتّ و فراوون شده» (بخوانیم: عشق، مثل کشک و دوغ بی‌ارزش است). یا وقتی که عشق، «حضرت» و والامقام باشد: «حضرتِ عشق، بفرما که دلم خانه‌ی تست / سرِ عقل آمده هر بنده که دیوانه‌ی تست / دلِ من اگر که از عشق نصیبی دارد / حضرتِ عشق به من لطف عجیبی دارد» و خلاصه حضرتِ عشق، ناجی‌ست و «عشق ای ناجی من! دستِ تو را می‌بوسم»

۵-
استعاره‌ی «بازی» برای «عشق»، استعاره‌ای‌ست پرکاربرد. اگر از «بازی» بودنِ «عشق» بگوییم،‌ دلالت‌های پایین را می‌توانیم تصوّر کنیم:

آ- در «بازی» عشق، مثل بازی‌های دیگر، کسی می‌بَرَد و کسی می‌بازد.
ب- «بازی» عشق، مثل بازی‌های دیگر، برای خودش قواعد و قوانینی دارد.
پ- در «بازی» عشق، مثل بازی‌های دیگر، گاهی بازیگرها تقلّب می‌کنند؛ دبّه می‌کنند.
ت- «بازی» عشق، مثل بازی‌های دیگر، بعد از دوره‌ای پایان می‌یابد.
ث- در «بازی» عشق، مثل بازی‌های دیگر، بازیگرها جدّی نیستند؛ بازی، سرگرمی‌ست.
ج- در «بازی» عشق، مثلِ بازی‌های دیگر، بازیگرها ممکن است لاف بزنند.
چ- «بازی» عشق، مثل بازی‌های دیگر، مکانی برای بازی دارد: تخته، زمینِ بازی. «بازی» عشق، محدود به مکان و زمان خاصّی‌ست.

۶-
دو ترانه‌ی آغازین آلبوم «دلم برات می‌سوزه» رضا صادقی را از این منظر گوش کنیم. فقط بخش‌هایی را نقل می‌کنم که به کارم می‌آید:
اوّلی: «... / آره تو راست می‌گی، عشق «بچّه‌بازی» نیست / ... / دارم جدّی می‌گم، برای من مردی / ... / امّا بدون که تو عاشقی باختی / ... یاد می‌گیرم از تو اینو، که برم به یک بهانه / اسم این کارو بذارم، راهِ حلّ عاشقانه / ... / هرکی سوخت و باخت، مهم نیست / مهم اینه که من برنده‌ام» (شما، کاملش را گوش کنید و پازل را تکمیل.)

این‌جا، دلالت‌های منطقی استعاره ـ که در بالا گفتم پشتِ مفهومِ «بازی عشق» پنهان است ـ خودشان را به خوبی بیان می‌کنند. بگذارید این‌طور معنا کنم ترانه را: با این‌که می‌گفتی عشق، بازی نیست؛ امّا دیدیم که بازی بود. ولی حواست باشد که من خارج از «شوخی» و «سرگرمی» بازی، دارم جدّی می‌گویم که هرچه بین‌مان بوده، تمام شد و در این رابطه‌ای که علی‌رغم انکار تو بازی بود، آن‌که باخته، تویی. چراکه از خودت آموختم در بازی عشق تقلّب کنم و آن ترفندی را به کار بزنم که خودت اسمش را گذاشتی «راه‌حلّ عاشقانه» و خلاصه برای خودم ـ طبق قواعدی که خودت برای بازی عشق بنا کردی ـ این‌طور مسأله را توجیه کنم که مهم نیست چه کسی می‌بازد؛ مهم این است که من برنده باشم؛ که هستم!

دوّمی: «... / چه خنده‌دار حالت / دلم برات می‌سوزه / برگشتی که چی بشه؟ / فکر کردی که دیروزه؟ / ... / بی‌تفاوت می‌رفتی، پیش تو می‌شکستم / حالا تو می‌شکنی و بی‌تفاوت نشستم / اون‌روزی که روزت بود، روزامو بد گرفتی / حرفات تو گوش من موند، یادت میاد چی گفتی؟ / ... / یادت می‌آد می‌گفتی: هرچی که بود «بازی» بود / طفلی دلم که حتّا به بازی هم راضی بود / یادت می‌آد می‌گفتی: پیر شدی و بریدی / حالا من اینو می‌گم که خیلی دیر رسیدی / من از تو یاد گرفتم، ساده‌گذشتنا رو / یا آخرین کلامو، نامه نوشتنا رو / من از تو یاد گرفتم برم به یک بهانه / اونم بشه سکانس آخر عاشقانه / ... / یه روز بهم می‌گفتی، عشق هم خیال و رؤیاست / نوبتی هم که باشه، این‌دفعه نوبتِ ماست»

بیایید ترانه را این‌طور معنا کنیم: عشق برای تو بازی بود. بسیار خب! پس بیا و قواعد بازی را رعایت کن. اگر، یک‌بار تو حالم را گرفتی و گفتی که وسطِ بازی بریدی؛ حالا نوبه‌ی من است که بگویم «دیر رسیدی»، چراکه بازی، نوبتی‌ست. از آن‌جاکه عشق، بازی بود، زیاد جدّی‌اش نمی‌گیرم: از خودت و بازی‌ات آموختم که ساده بگذرم و سخت نگیرم و سرگرم باشم. از تو یاد گرفتم که آخرین کلام را بگویم و نامه‌ی عاشقانه بنویسم. از تو یاد گرفتم که بازی عشق را ـ که مثل هر بازی دیگری، زمان و دوره‌ای دارد ـ چطور تمام کنم. من از تو یاد گرفتم که «فیلم» عشق را بازی کنم. فیلمی که اوّل و آخرش مشخّص است. فیلمی که خیلی راحت با یک «سکانس عاشقانه» تمام می‌شود. پیش‌تر تو بازی می‌کردی؛ حالا من هم خطا و «فول» نمی‌کنم، فقط قواعد تو را به خودت تحویل می‌دهم: حالا نوبتِ من است که بازی کنم.

۷-
می‌مانَد ادّعایی که در نوشته‌ی پیشین «از فرهنگِ سیاسی ویلداوسکی تا شازده خانومِ ستّار!» جرأتِ طرحش را نداشتم و حالا هم به عنوان فرضیه‌ای نیم‌بند بپذیریدش؛ که به نظرم می‌آید، این‌طور که ترانه‌ها این اواخر نشان‌مان داده‌اند، قیودِ قوی گروهی دارد کم‌کم سست می‌شود و به طرف فرهنگ‌هایی تقدیرگراتر و فردگراتر حرکت می‌کنیم. حرکتی که به نظر گذاری شدید و رادیکال می‌آید. در سیاست‌های فرهنگی هم، نخبه‌گرایی شیوه‌های سلسله‌مراتبی یا برابرطلبانه جایشان را به گونه‌ای همه‌پسندی داده‌اند. حرکت از برابرطلبی (همه، نیازهای حداقلّی برابر دارند که باید مرتفع گردد) به تقدیرگرایی (آن‌ها که بیشتر دارند، خوش‌شانس بوده‌اند و ما، بداقبال و پس بی‌خیال باشیم و تنها به این امید که کاش بختمان بزند و چیزی عایدمان شود) و حرکت از تفکّر سلسله‌مراتبی (بعضی‌ها بیشتر از دیگران می‌فهمند؛ ولی زیر دست‌هاشان هم باید کم‌کم چیزهایی بدانند) به تفکّر فردگرا (مهم این است که من نجات پیدا کنم) نشانه‌ی چیست؟ بیشتر از این بی‌دلیل و مدرک، قضاوت نمی‌کنم.

پ.ن.۱. اگر برداشت‌هایم را از ترانه‌های عامّه‌پسند دوست ندارید، مشکلی نیست. این ترم، کلاسی دارم که گمان می‌کنم پذیرای ارائه‌ی برداشت‌هایم باشد: جامعه‌شناسی اوقات فراغت. تازه می‌شود با این‌جور بحث‌ها درس را از «مین‌ستریم» جامعه‌شناختی‌اش خارج و به سوی «مطالعات فراغت» سوق داد. خلاصه این‌که اگر این‌جا تابش نیاوردید، بساطم را جمع می‌کنم و می‌روم آن‌جا! :))
ولی، برای بازارگرمی بگویم که خلاصه ترانه‌های جدیدی پیدا کرده‌ام. این یکی را نگاه کنید مثلاً: «تو رو باید که یه بار ادبت کرد / تو رو باید یه بار دست بسرت کرد / تو رو انگاری باید بذارم قال / یه روز کمه، یه ماه کمه، هزار سال! / ...»

پ.ن.۲. کسی می‌داند قدمتِ استعاره‌ی «بازی» عشق، چقدر است؟ راستی، اگر نمونه‌هایی در ترانه‌های همه‌پسند سراغ دارید که عشق با چیزی قیاس شده، برایم بنویسید. خوشحال می‌شوم.

پ.ن.۳. مخلص عشق‌هایی هستم که بازی و فیلم نیستند. مخلصتم! ;)

کم‌وبیش مرتبط در «راز»:
ادبیات آگهی
از فرهنگِ سیاسی ویداوسکی تا شازده خانومِ ستّار!
آواز رمانتیک... نداره شنونده!
بازخوانی تجربه‌ی مردانه در ترانه‌های عامیانه - ۱
مزخرف؛ امّا، خوب
به دَرَک؛ ولی می‌کشمت!
به جهنّم