« نام‌گذاریِ وارونه - ۱ | صفحه اصلی | درباره‌ی تلفن ـ درباره‌ی من »

نام‌گذاریِ وارونه ـ ۲

بخشِ نخست را اینجا بخوانید: نام‌گذاریِ وارونه ـ ۱

***

نام‌گذاریِ وارونه ـ ۲
علی شیوا

* در نمونه‌ی پیشین دیدیم که ایرانیان درست یا نادرست لقبِ عادل را برای انوشیروان پذیرفته‌اند، امّا همیشه اوضاع ازین قرار نیست. در تاریخ صدر اسلام بارها از کسی به نام «عمرو بن هشام بن مغیره» و با کنْیه‌ی «ابوالحِکَم» (= پدر و دارنده‌ی حکمت‌ها) یاد شده است که گرچه مردی کاردان از اَشراف قریش بود، ولی در میان مشرکان مکّه از مخالفان و دشمنانِ سرسخت مسلمانان به شمار می‌رفت. پس از آن‌که ابوالحِکَم برادرِ مادریِ خود را به گناهِ پذیرش اسلام زندانی‌ کرد، پیامبر او را «ابوجهل» نامید و به مسلمانان دستور داد که وی را چنان خطاب کنند. (دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، درآیندِ «ابوجهل»، ص۳۰۵) در تاریخ معاصر هم می‌بینیم ایرانیان که در جنگ با عراق از «صدّام حسین» دلِ خونی داشتند، واژه‌ی حسین را ـ که گویا پدر یا جدّ پدریِ صدّام است ـ از مقوله‌ی نام‌گذاریِ وارونه یافتند و به او لقب «صدّام یزید» دادند.

* از نامبارکیِ رنگ سیاه و نام‌گذاری وارونه بر غلامان سیه‌چرده (کافور و مبارک و قدم‌خیر) سخن گفتم. در زبان فارسی واژه‌ی «روسپی» که برای زنان بدکاره به کار می‌رود، کوتاه‌شده‌ی «روسِپید» (روسفید) است و به کنایه معنای وارونه (روسیاه) می‌دهد. (بنگرید به: مفلسِ کیمیافروش؛ نقد و تحلیل شعر انوری، دکتر شفیعی کدکنی، ص۳۲۰)

* از کارکردِ نام‌گذاری وارونه در طنزآفرینی سخن به میان آمد. شاید یادتان باشد که در برنامه‌ي رادیوییِ «صبح جمعه با شما» شخصیّتی بسیار خسیس بود که منوچهر نوذری با لهجه‌ی جهودهای ایران نقش او را بازی می‌کرد؛ نامِ این مرد ناخن‌خشک، «آقای دست‌ودلباز» بود!

* چنان‌که تا بدین‌جا دیده‌اید، نخستین و بیشترین نمونه‌های نام‌گذاری وارونه را از زبان مردم یا زبان گفتار آورده‌ام. ریشه‌های این شگرد زبانی را بی‌گمان باید در زبان مردم جستجو کرد؛ هنگامی‌که به جای «عالی» از شدّت اشتیاق، «محشر» می‌گویند یا برای دست‌انداختن و ریشخند، کسی را «نابغه» و ـ به‌تازگی ـ «آی کیو» لقب می‌دهند؛ یا «دستت درد نکند» را هنگام سرزنش بر زبان می‌آورند یا در گلایه از کسی که پس از مدّت‌ها حالشان را می‌پرسد، «از احوال‌پرسی‌های شما» می‌گویند و یا «ناغافل» را ـ گویا بی هیچ دلیلی ـ در معنای «بی‌خبر» به کار می‌برند! ...

* از رهگذرِ همین زبان مردمی است که می‌توان در ضرب‌المثل‌های فارسی نیز ـ که ساخته‌ی ذهن و زبان مردم است ـ دنبالِ ضرب‌المثل‌های وارونه گشت، کاری که در هیچ‌یک از کتاب‌های بلاغت ندیده‌ام. این نمونه‌ها را ببینید: گل بود و به سبزه نیز آراسته شد؛ هر دَم از این باغ بَری می‌رسد؛ سالی که نکوست، از بهارش پیداست. در این‌جا دیگر نه با نام‌گذاری وارونه، بلکه با جمله‌های وارونه روبرو هستیم!

* گفتم که هنگام طبقه‌بندیِ نام‌های وارونه در دانش بلاغت، آن را استعاره یا مَجاز قلمداد کرده‌اند. در اینجا می‌‌افزایم که شاید جای دادنِ آن در دسته‌ی «کنایه» درست‌تر باشد؛ اگرچه به گمانم واژه‌ها و جمله‌های وارونه، در مرز میان مجاز و کنایه شناورند. نمی‌خواهم اینجا به تفاوتِ این‌دو بپردازم، تنها می‌گویم که در کنایه ـ بر خلاف مجاز‌ ـ ممکن است شنونده معنای حقیقیِ جمله را برداشت کند و معنای کنایی را درنیابد. لابد در مجموعه‌های طنز تلویزیون دیده‌اید شخصیّتی که از دست کارِ شخصیّت دیگر حسابی عصبانی است، جمله‌هایی به‌ظاهر محترمانه و تشکّرآمیز ولی وارونه‌ بر زبان می‌آورَد و به طرف اصطلاحاً گوشه‌کنایه می‌زند، امّا دوّمی جمله‌ها را حَمل بر ظاهر مي‌کند و تشکّرها را پاسخ می‌دهد؛ و این واکنشِ ساده‌لوحانه، آشفتگی و پرخاشگریِ شخصیّت اوّل را سبب می‌شود... بدین‌سان ما در نمونه‌ی پیش‌گفته با جمله‌هایی سروکار داریم که کنایه در آنها با قرینه‌ی معنوی همراه است، یعنی در ظاهر جمله نشانه‌ای برای فهم معنای کنایی نیست و شنونده خود با توجّه به رویدادهای گذشته و عملکردش می‌باید کنایه را درک کند.

در تاریخ معاصر ایران، بهرام مجدزاده ـ نماینده‌ی دوره‌ی هفدهم مجلس شورای ملّی‌ و یار دکتر مصدّق ـ که با استعفای دسته‌جمعیِ نمایندگان مخالف بود و مجلس را آخرین پشتوانه‌ی قدرت ملّیون می‌دانست، وقتی در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ خبر کودتای نصیری را از رادیو شنید، این تلگراف را از کرمان به مصدّق مخابره کرد: باش، تا صبح دولتت بدمد/ کاین هنوز از نتایج سحر است. (هواخوریِ باغ، دکتر باستانی پاریزی، انتشارات علم، ص۳۸۵) پیداست که این بیت با توجّه به اوضاع آن روزها (= قرینه‌ی معنوی) یکسره در معنای وارونه به کار رفته است.

* سرانجام آن‌که در گفتار، جدا از قرینه‌ی معنوی، آهنگِ جمله ـ که در زبان‌شناسی یکی از سه واحدِ «زبَرزنجیریِ» گفتار (آهنگ، تکیه، درنگ) به شمار می‌رود ـ نشانه‌ای است که اغلب ذهن را به دریافتِ معنای وارونه‌ی کنایی راهنمایی می‌کند. البتّه اگر گوینده آهنگ و لحن را به‌عمد تغییر ندهد و شنونده هم قرینه‌ی معنوی را درنیابد، دست‌انداختنِ مخاطب به یاریِ کنایه ـ و از جمله، وارونه‌گویی ـ کاری آسان خواهد بود. (برای نمونه می‌توانید از چهره‌ی زیبا یا اندام موزونِ یک زشتِ خودشیفته با لحنی کاملاً جدّی و محترمانه تعریف کنید!)