« ده حکمت از سفری چند روزه به سرزمین مادریم، گرگان | صفحه اصلی | نام‌گذاریِ وارونه ـ ۲ »

نام‌گذاریِ وارونه - ۱

علی ـ برادر عزیزم ـ لطف کرده و بعد مدّت‌ها برای «راز» نوشته...

***

نام‌گذاریِ وارونه - ۱
علی شیوا

* در روزگارِ اجاره‌نشینی، پیرزنِ صاحب‌خانه‌ی ما که خود در همان ساختمان زندگی می‌کرد، سرایداری داشت کمابیش سی‌ساله، میانه‌قامت، لاغراندام با موهایی پس‌رَوی‌کرده و چهره‌ و رفتاری که سادگی از آن پدیدار بود. عجبا که این بنده‌ی خدا را پدرش، «رستم» نام نهاده بود، بدان امید که فرزند در نیرومندی و خوش‌اندامی همتای اَبَرپهلوان ایران باشد! هیچ یادم نمی‌رود که وقتی در آن سنّ‌وسال برای اوّلین بار اسمش را به ما گفت، از ناهمخوانیِ نام و نامیده (اسم و مسمّا) لبخندِ ناخواسته‌ی آبروریزانه‌ای بر لبهایمان نشست! (بد نیست پدران و مادرانی که با خوش‌قلبی و عشقِ تمام، بر دخترانشان نام‌هایی مانندِ ماهرخ، گلچهره، پری‌رخ، زیبا و ازین دست می‌گذارند، قدری به عاقبت کار بیندیشند.)

پدرم کارمندی دارد که در دیرانتقالی و فراموش‌کاری زبانزد است و تابه‌حال دسته‌گل‌ها به آب داده؛ این کارمندِ ندانم‌کار را پدرم همیشه به‌شوخی ـ و البتّه نه پیش رویش ـ «افلاطون» می‌نامد!

* اگر این تعریف را که «طنز عبارت است از تصویر هنریِ اجتماعِ نقیضین و ضدّین» (طنز حافظ، دکتر شفیعی کدکنی، در «سالنامه‌ی گل‌آقا ۱۳۸۰»، ص۴۹) بتوان پذیرفت، باید گفت «نام‌گذاریِ وارونه» یکی از شگردهای کارساز در طنزآفرینی است. اگر کسی را که کوتاه‌قدّ و خپله است، «رشید» بنامیم (عیناً مانند قیاقه و نامِ شخصیّتِ نمایشی که بارها از تلویزیون پخش شد) درواقع با کاربردِ تناقضی آشکار، عیبش را دوچندان نشان داده‌ایم و او را دستمایه‌ای برای ریشخندِ این و آن کرده‌ایم. نام‌گذاریِ وارونه گذشته از طنزآفرینی، به سبب خیال‌انگیزی و برانگیختنِ عاطفه، در ادبیّات هم کاربرد دارد و از دیدِ «بیان» (یکی از دانش‌های بلاغی) بررسی می‌شود. شاید آشناترین نمونه در کتاب‌های ادبی، این بیت حافظ باشد:
ناصحم گفت: که جز غم چه هنر دارد عشق؟
گفتم: ای خواجه‌ی عاقل هنری بهتر ازین؟!

در اینجا واژه‌ی «عاقل» معنایی یکسره وارونه (بی‌عقل و نادان) دارد! از میان ادیبان دکتر کزّازی به پیروی از پیشینیان، این کاربردِ واژه را در بخش «استعاره» (استعاره‌ی ریشخند / تهکّمیه یا استعاره‌ی ناساز / عنادیه ) دسته‌بندی کرده است (بیان، نشر مرکز، صص ۱۰۷ و ۱۰۸)، امّا دکتر شمیسا آن را در بخش «مَجاز» (به علاقه‌ی تضاد) جای داده (بیان، انتشارات فردوس، ص۴۹) که به گمانم منطقی‌تر است.

* احمد شاملو در «کتاب کوچه» زیرِ درآیندِ «اللّه»، نمونه‌هایی از نام‌گذاریِ وارونه به دست داده است: واژه‌هایی که در ترکیب با «اللّه» ساخته می‌شوند؛ برای نمونه به کور، عین‌اللّه به کَر، سمیع‌اللّه به ترسو، هیبت‌اللّه می‌گویند؛ یا واژگانی که در پیوند با «علی» می‌سازند و کچل را زلفعلی، شَل را قدمعلی و کور را عینعلی می‌نامند؛ همچنین است از ترکیب با ملک و سلطان و دوله به شیوه‌ی لقب‌های قاجاری: لسان‌الملک و بلبل‌ سلطان برای الکن، هیبت‌الملک و هیبت دوله برای ترسو و عین‌الملک و عین‌السّلطان برای کور. (انتشارات مازیار، جلد ۲ =حرف الف دفتر اوّل، صص۴ـ۳۱۵۳) این را هم بیفزاییم که گویا کاربردِ «چراغعلی» برای کور، از عینعلی رایج‌تر بوده است.

* در زبان فارسی مصراعی هست که ضرب‌المثل شده است: برعکس نهند نامِ زنگی، کافور! در این مَثَل که به‌خوبی سنّتِ نام‌گذاریِ وارونه را نشان می‌دهد، مراد از زنگی، سیاه‌پوست است (زنگی ـ که در زبان عامیانه بَرزنگی هم می‌گویند ـ یعنی اهل زنگبار؛ کشور زنگبار چند جزیره را در خاورِ آفریقا و نزدیکیِ تانگانیا دربرمی‌گیرد. در دوره‌ی اسلامی دولت‌های عرب و ایرانی بر آن حکومت کرده‌اند و بازارِ خریدوفروش بَرده بوده است؛ ازاین‌رو زنگی به معنای سیاه‌پوست آفریقایی هم به کار می‌رود. در عربی هم واژه‌ی معرّبِ «زَنج» و جمعش «زنوج» در همین معنا کاربرد دارد.) امّا در اینجا هدف از نامیدنِ برده‌ی سیاه‌پوست با واژه‌ی «کافور» ـ که سفیدرنگ است ـ تنها طنز و ریشخند نبوده، بلکه ازآنجاکه در فرهنگ ایرانی سیاهی نماد پلیدی و شومی است، گویا با این نام‌گذاریِ وارونه می‌خواسته‌اند نحوستِ سیاهی را رفع کنند. جعفر شهری در کتاب «قند و نمک» از دو نامِ «مبارک» و «قدم‌خیر» یاد می‌کند که به همین نیّت بر غلامانِ زرخرید می‌نهاده‌اند. (انتشارات معین، ص۲۹۳) (می‌دانیم که نام عروسک سیاه و مشهورِ خیمه‌شب‌بازی هم مبارک است) نام‌گذاری وارونه برای پرهیز از فالِ بد در فرهنگ‌ها باز هم پیشینه دارد؛ چنان‌که در زبان عربی عزرائیل ـ فرشته‌ی مرگ ـ را «بویحیی» (پدر و پایه‌ی زندگی) می‌نامند و مارگَزیده را که امیدی به زنده ماندنش نیست، «سَلیم» (تندرست) می‌گویند (زبان‌شناسی و زبان فارسی، دکتر خانلری، انتشارات توس، ص۱۰۶) یا بیابان برهوت و هراسناک را «مَفازه» (جای رهایی) می‌خوانند! (بیان، دکتر کزّازی، ص۱۰۸)

* همچنان‌که درباره‌ی نام‌گذاریِ فرزندان هشدار دادم، در هنگام نام‌گذاری همواره باید دوراندیش و دست‌به‌عصا بود. سالها پیش زمانی که ایرانیان محصول کارخانه‌ی سیتروئن را سرهم‌بندی کردند، به فکرِ نامی فارسی افتادند و سرانجام «ژیان» را که به معنای خشمگین بود و در ادب فارسی صفتِ شیر و پیل قرار می‌گرفت، برایش برگزیدند. هرچند آن روزها خودروی ژیان برای خودش کیابیایی داشت، امّا غفلت از پیشرفت‌های روزافزونِ صنعت خودروسازی، سبب شد که امروزه ژیان نامی وارونه باشد.

* از این دست نام‌گذاری‌ها که با خوش‌باوری و ساده‌اندیشی دمخور است، باز هم می‌توان یافت. گمانم کمابیش پانزده سال پیش بود که مدرسه‌های خصوصی در ایران بازگشایی شد؛ بنیادگذارانِ طرح برای آن‌‌که بیزاریِ صاحبانِ این مدرسه‌ها را از هر گونه سود و نفع مادّی نشان دهند، نام ناآشنای «غیرانتفاعی» را بر آن نهادند! پیداست که مدرسه‌ی غیرانتفاعی نمونه‌ای تمام‌عیار برای نام‌گذاری وارونه بوده و هست. بی‌سبب نیست که امروزه گاهی به جای آن، از عبارت «مدرسه‌ی غیردولتی» بهره می‌گیرند.

* دکتر باستانی پاریزی، استاد تاریخ دانشگاه تهران ـ که کتاب‌هایش به‌تازگی از ۶۰ عنوان گذشته و مجموعه‌ای خواندنی و دل‌آویز از تاریخ و فرهنگ ایران است ـ در مقاله‌ای با نام «کلاه‌گوشه‌ی نوشین‌روانِ مغ» هرچند درایت انوشیروان را در بازنگری و سامان‌دهیِ نظام مالیاتیِ کشور می‌ستاید، امّا با یادآوریِ سنگ‌دلیِ او در کشتار مزدکیان، ماجرای زنجیر عدل را این گونه تعبیر می‌کند: تواریخ ما می‌گویند که به زنجیر عدل هیچ‌‌کس متوسّل نشد و بعد از هفت سال و نیم، تنها یک خر خود را بدان مالید. همه‌ی مورّخان نوشته‌اند از بس انوشیروان عدل داشت، کسی ظلمی ندیده بود که شکایت کند، ولی هیچ‌کس ننوشت که شاید مردم از ترس دوروبر آن نیامده‌اند؛ من این تردید را بعد از هزار سال به‌تفصیل به زبان آورده‌ام... (یکی قطره باران: جشن‌نامه‌ی دکتر عبّاس زریاب خویی، ص۱۳۶) سپس از احمد خان گیلانی نقل می‌کند که عقیده داشته این حیوان، خر نبوده، بلکه استر بوده است! و شعری هم می‌آورَد از فریدون تولَّلی:
زنجیر عدل و قصّه‌ی نوشیروان و عدل،
آورده‌اند تا به‌حقیقت خرت کنند

به‌هررو، همچنان‌که در بیت حافظ «عاقل» در معنای غافل به کار رفته بود، چه‌بسا که انوشیروان عادل هم درواقع انوشیروان ظالم بوده، ولی این صفت یا لقبِ وارونه، او را در پهنه‌ی تاریخ و ادبیّات به‌نیکی نام‌بردار کرده است!