« در غیابِ راوی عزیزِ قصّه‌های عامّه‌پسند | صفحه اصلی | نام‌گذاریِ وارونه - ۱ »

ده حکمت از سفری چند روزه به سرزمین مادریم، گرگان

(یک)
۱- خوشم آمد! مادرم را از کودکی با کارخانه میشناختم. آنجا سرپرست چندین کارگر و تکنسین مرد بود. مادرم به تنهایی برای مأموریت از گرگان به تهران میآمد و رانندگی میکرد. جز این، وقت سفر به تهران، همیشه نیمی از مسیر را مادرم میراند و نیمه‌ی دیگر را پدرم و ما ـ بفهمی‌نفهمی ـ رانندگی مادر را قبولتر داشتیم. نمیدانم چطور شد و چه پیش آمد که مادرم کمتر رانندگی کرد؛ تا جاییکه حتّا کم و بیش در رانندگی به ما وابسته شد.

رسیدم گرگان، پدرم دنبالم آمد و بخانه‌ی سرِ زمین آمدیم. مادرم نبود. خوشم آمد وقتی از پنجره‌ی مشرف بجادّه‌ی خاکی منتهی به خانه دیدم مادرم رانندگی میکند. شک ندارم مادرم راننده‌ی خوبیست. یادم نمیآید تا بحال تصادف بدجوری کرده باشد (در حالیکه یک دو تصادف از ایندست از پدرم سراغ دارم.) نمیدانم شاید من و برادرم که بزرگ شدیم و خودمان ادّعای رانندگی درست داشتیم (و بخاطر داشته باشید که هیچ راننده‌ای رانندگی راننده‌ی دیگری را قبول ندارد!) باعث شد اعتماد بنفس مادرم در رانندگی کمتر شود. شاید آمدنمان به تهران باعث باشد و ...

خلاصه خوشم آمد وقتی بعد از سالها رانندگی مادرم را در جادّه دیدم. خوشم آمد وقتی رسیدم، یکی از کارمندها گفت «خانوم هنوز نیومده‌ان.» خوشم آمد که مادرم را به فامیل خودش صدا کردند‌ (شاید چون بعضی از کارمندهای امروز پدرم، کارمندان سالهای گذشته‌ی مادرم بوده‌اند). سالها از وقتی که مادرم خسته از کارِ شیفتِ شبِ فصلِ پرکار یک‌و‌یک گرگان برمیگشت، گذشته. سالها از وقتی که مادرم را «خانم مهندس» صدا میزدند، بخاطر مدرک خودش و نه مدرک پدرم، گذشته. ولی باز خوشحال شدم وقتی مادرم قبل از آمدنش به گرگان گفت: موقع برداشت است و باید بروم گرگان. گمانم طبق تمام معیارهای موجود، شخصاً آدم تنبلی هستم. ولی خوشم میآید که خانواده، اینطور باقتصاد پیوند میخورد. شاید نوستالژیا باشد! خوشم میآید وقتی پدرم طرحهای جدید کاری و اقتصادیش را میگوید. شاید حسرت چیزی باشد که فاقدم! تحلیلش طولانیست. ولی بنظرم کار پدرم در گرگان، برای همه‌مان خوب بوده... فقط بشرطیکه بیشتر همدیگر را ببینیم...

۲- گرچه هم را ندیدن یک فایده دارد: آدم، عزیزتر میشود! نمیدانید چه تحویلی میگیرند اینجا آدم را. جای شما خالی، خیلی خوش میگذرد. خوش میگذرد وقتی در خانه‌ی خودتان، مهمان هستید! :)) یکی از خویشانِ عزیز، نیامده برایم یک شیشه مربّا فرستاد. دیشب پدرم از مادرم میپرسید «برای شام، به مهمونمون چی بدیم؟» و منظورشان از مهمان، «من» بودم! گرچه گاهی هم جریان برعکس میشود: وقتی پدر و مادرم میآیند تهران، میشوند مهمان ما. احتمالاً خودتان میتوانید حدس بزنید چه کسانی میزبانان بهتری هستند! گفتم که؛ خوش میگذرد!

فکرش را بکنید که مثلاً ظهربظهر غذایتان را با سبزی و خیار تازه‌چیده و ماست و ماءالشعیر برایتان بیاورند و شما کاری نداشته باشید جز این که بخورید و بیاشامید و اسراف کنید! گفتم که؛ طبق تمام معیارهای موجود، آدم تنبلی هستم!

۳- در شهرهای کوچک و بهمین‌ترتیب در گرگان، حرف زدن درباره‌ی هم داغ است. از این تحلیل درباره‌ی کسی خوشم آمد: پدرِ سخت‌گیر، تا هجده سالگی از دخترانش مثل گنجینه‌هایی گرانبها ـ که گوئی برآنها دست اهرمن باشد ـ محافظت میکند و عرصه را بر آنها و مشتاقانشان، تنگ. بعد، هر چه دختر بزرگتر میشود، آزادیها فزونتر میگردند و پدر به حداقلها بسنده میکند. احتمالاً: فقط مواظب STD باش!

۴- زندگی سرِ زمینِ کشاورزی... سحرخیزی شرط اصلی‌ست. مادرم راست میگوید که اگر اینجا دیرتر از پنج و نیم صبح بیدار شوی، احساس میکنی روزت را از دست داده‌ای و دیر کرده‌ای. اگر بیدار شوی و ببینی ساعت شش صبح است، مضطرب میشوی! حسابش را بکنید؛ پدرم ساعت سه‌ی صبح کشت داشت. فکرش را بکنید؛ بعضی ساعت چهار و نیم صبح قبل از آمدن سر کار میروند و نان میخرند. من شاید سالی دوبار حوصله کنم و صبح بروم و نان بخرم. جالب است که وقت ناهار هم ساعت یازده و ربع است.

تازه اینجا وقت خیلی کند میگذرد... ویژگی منحصر بفرد اینجا، یکی همین است. حتّا دیروز عصر که داشتم مسابقه‌ی ایران و بوسنی را میدیدم، بنظرم آمد که وقتِ «مطلق» نود دقیقه‌ای فوتبال هم «نسبتاً» طولانیتر شده! اینجا جان میدهد برای کتاب خواندن... نمیدانم چه چیزی در تهران باعث میشود فرصتها اینقدر محدود باشند. حتّا روز تعطیل تهران هم کوتاهتر از اینجاست.

(دو)
۵- با نمونه‌ای شش نفره، آزمودم و دریافتم که سرعت ارسال اس‌ام‌اس دخترها تقریباً سه و نیم برابر پسرهاست! راستی، موبایلم کم‌کم دارد از حال میرود و خاصیّتِ پیجر بودنش را هم از دست میدهد.

۶- در گرگان رسم است که وقتی کسی فوت میشود، پانزدهمش را هم مجلس میگیرند. دو هفته پیش یکی از کارمندهای پدرم فوت کرد. متوفا نه فقط کارمند پدر، که همسر کسی بود که در کودکی ـ وقتی پدر و مادرم هردو کار میکردند ـ پیش ما بود و از ما نگهداری میکرد و بهمین خاطر خیلی دوستمان دارد و دوستش داریم.

دیروز در مجلس پانزدهمش شرکت کردیم. کلاً مجالس عروسی و عزایی که حاضر شده‌ام، احتمالاً سرجمع به انگشتان دو دست نمیرسند. رسم جالبی بود در این مجلس که حضّار بعد از سلام و علیک و تسلّای صاحبان عزا وارد میشوند و وقتِ نشستن، فاتحه و صلواتی از جمع میخواهند و بعد شروع میکنند به فاتحه خواندن. بعد از اینکه فاتحه‌شان تمام شد، برمیخیزند و از همانجا از راه دور ـ نسبت به صاحبان عزای ایستاده دمِ در ـ دوباره تسلیت میگویند و دو طرف بنشانه‌ی تشکّر و احترام دست بر سینه خم میشوند و تعظیم میکنند. از پدرم که پرسیدم چرا علیرغم تسلیّت اوّل، دودفعه باز پا میشوند و تسلیّت میگویند، ـ نمیدانم بشوخی یا جدّی ـ گفت کارکرد پنهانش این است که کسانیکه چای و خرما تعارف میکنند، بتوانند تازه‌واردها را شناسایی کنند!

نکته‌ی بعدی که احتمالاً فراگیری عامتری دارد، اینکه قرآنهایی را که برای شادی روح متوفا در مسجد از جعبه خارج میکنند و میخوانند، به جعبه باز نمیگردانند و مثلاً اگر نفر بعدی قرآن خواست، باز از جعبه قرآن میدهند (و نه از قرآنهای خوانده شده) تا بتوانند میزان قرآنی که خوانده میشود، برآورد کنند.

و رسم دیگر در گرگان اینکه خانواده‌ها و افراد برای «اظهار همدردی» اعلامیه‌هایی با همین عنوان ـ مشابه اعلامیه‌ی فوت ـ چاپ میکنند. اعلامیه‌های چاپ شده را هم دسته میکنند و در مسجد پیش پای حضّار میگذارند تا دیگران ببینند. بهمین ترتیب، بسیاری برای ابراز همدردی نوشته‌ی تسلابخشی بر پارچه‌ی سیاه مینویسند و دم منزل متوفا میآویزند.

از مسجد که بیرون آمدیم تا سرخاک برویم، همسر متوفّا را بالاخره دیدم. بغلم کرد و تسلیّت گفتم. دو هفته قبل که تلفنی تسلیّت گفته بودم، خیلی ناراحت‌تر بود. گریه میکرد و مرتّب میگفت که تنها شدم. گفتم «تا بچّه‌های باین خوبی دارین، تنها نمیشین.» حالا آرامتر بود. سر خاک که میرفتیم، با همان ته‌لهجه‌ی سبزواریش گفت «امروز ناگاهانی دیدمت. خیلی خوشحال شدم. همه‌ی غمهام فرار کردن.» من هم خیلی خوشحال شدم وقتی به دو سه نفر معرّفیم کرد، گفت «این، امیرِ منه!»

باین فکر میکردم که بعضی خلق و خوهایم بخاطر همین آدمهاییست که کودکیم را در کنارشان گذراندم. مثلاً قبلتر از شخصی که گفتم، کس دیگری نگاهمان میداشت که اهلِ کاشمر بود. اینکه در خانواده‌‌ای اینقدر پاستوریزه (!) و سخت‌گیر در غذایی که میخورند، من نسبتاً خاک‌شیرمزاج درآمده‌ام، علّتش شاید همین خانم باشد که میخواست من را بر عکس علی ـ برادرم ـ «کاشمری‌خور» بار بیاورد: کسی که هر چه باشد، میخورَد!

(سه)
۷- گویش گرگانی را خیلی دوست دارم. انگار اینجا اصل «کم‌کوشی» زبانشناختی کاربردی ندارد! «می‌مونم» را «می‌مانم» میگویند و «نون» و «خونه» را «نان» و «خانه»... تازه همینها را هم با صدای بلند میگویند!

راستی، اینجا اصطلاح «شِفت» در معنای خل و چل بی‌آزارِ شاد (!) ـ کمابیش معادل واژه‌ی پایینتر از استانداردی که همه‌جا استفاده میشود ـ بکار میرود. دیشب یکی آمده بود خانه‌مان که رسماً «شِفت» بود! سینا جان، «بچّه‌ها رسماً شفتن!!»

۸- آنها که کار کشاورزی میکنند با چند ویژگی ظاهری مشخّص میشوند: کلاه آفتابگیر میگذراند؛ کفشهای محکم گلی میپوشند؛ سوار ماشینهایی شبیه جیپ و وانت و لندرور و ... میشوند؛ صورتهای آفتاب‌سوخته دارند... گرگان، شهرکشاورزهاست. بسیاری از مردم در کارخانه‌ها و صنایع وابسته به کشاورزی یا سر زمینهای خودشان کار میکنند و ماشینهای زراعی زیاد میبینید.

خصوصاً این چند روز که «گندم‌درو»ست، همه جا کمباینها را میبینید که راننده‌هاشان چادر زده‌اند و مشغول کارند. کامیونهایی را که دم در کارخانه‌های آرد و سیلوها، صف کشیده‌اند تا نوبتشان بشود و محصولشان را تحویل بدهند. راستی، صف کامیونها و کمپرسیها هم جداست؛ چون کمپرسیها خودشان میتوانند بارشان را خالی کنند!

(چهار)
۹- پروازهای مهرآباد کنسل شد و بازگشت من ماند برای امروز. از من گذشته، تعطیلیهای رسمی در فصل پرکار کشاورزی، برای کشاورزان درد سر است. فکرش را بکنید که کل محصول گندم منطقه را اینطور که پدرم میگفت، باید در عرض دو هفته برداشت کنند و تحویل انبارها بدهند. زندگی اینجا با کشاورزی گره خورده. حالا فکرش را بکنید کمباین دارد سر زمین درو میکند و بعد احتیاج به وسیله‌ای یدکی پیدا میکند و کار متوقّف میشود. امّا مغازه‌های یدکی‌فروشی باز نیستند (چراکه دستور داده‌اند باز نکنند!) بهمین راحتی کشاورزها متضرّر میشوند.

۱۰- دیشب مهمان داشتیم. زوجی از دوستان مادر و پدرم که برای تفریح به گرگان آمده‌اند. آشناییشان به واسطه‌ی دانشگاه شیراز بوده. پدر و مادرم فارغ‌التحصیل دانشگاه پهلوی سابق‌اند و بعضی دوستیهای دانشگاهیشان ادامه پیدا کرده تا امروز. امروز به مادرم میگفتم که بگمانم دانشگاه شیراز استثناییست از این نظر. تصوّری که از شنیده‌هایم پیدا کرده‌ام این است که دانشگاه شیراز هم از نظر امکانات و درسها و هم از نظر روابط بالاتر از استانداردهای آندوره ـ و قطعاً ایندوره! ـ بوده. بهرحال دانشگاه شیراز برای من هم اهمیّت دارد: هم به این خاطر که پدر و مادرم آنجا با هم آشنا شدند و هم اینکه تعدادی خاله و عمو نصیبم شد که همه‌شان دوست‌داشتنی‌اند! :)