دو سنّت رقیب در پژوهش اجتماعی

مطلب علمي جالبي بود.
باز هم بنويس از اين مطالب شيرين و خواندني را.

پویان عزیزم سلام. از خواندن مطلبت خیلی لذت بردم. تصدیق می کنم که هیچ حرفی را در دهان من نگذاشته ای و چیزهایی که به من نسبت داده ای دقیقا باورهای من است. (البته چون ما اقتصاددان ها به مساله جهت علیت خیلی علاقه داریم باید بگویم که هنوز روشن نیست که من به خاطر زندگی در وین پوپر دوست شدم یا به خاطر علاقه به پوپر و هایک ساکن وین شدم :)
تفکیکی که گفته ای را من هم کما و بیش می دانستم ولی با نوشته تو برایم روشن تر شد. در واقع داستانی که در کامنت دانی خانم دکتر گذاشته بودم تا حدی به همین تفکیک هم مربوط است و بخشی از قهر من از جامعه شناسی به تسلط روی کرد دوم در جامعه شناسی ایران و مطرح شدن رگه مبتذلی از روی کرد اول (صرفا در حد روش های کمی) مربوط بود. من شخصا ممکن است در یک بعد از ظهر روز تعطیل آدرنو یا هابرماس یا دریدا بخوانم و ضمن این که هیچی ازش نفهمم لذت هم ببرم. ولی وقتی نوشته های سنت اول را می خوانم هر چند برایم خشک است ولی یک چیزش من را جذب می کند و آن دقت است. دقت البته امری نسبی است و می دانیم که هیچ نوشته ای بی خطا نیست ولی محوری که باعث می شود من به گروه اول کشیده شوم و منتقد شدید استفاده از روی کردهای دوم در مسایل عملی-تجربی (مثل برنامه ریزی اجتماعی) باشم مساله فقدان امکان نقد پذیری است. در واقع روی کرد دوم ایده های گنگی را منتقل می کند که به قول دکتر سروش فربه و زیبا هستند ولی کاملا محتمل است که در پس این ایده ها و جملات زیبا خطاهای بزرگی خوابیده باشد که فضای خطابه وار گفتمان دوم جلوی دیدن این خطاها را می گیرد. اگر منصف باشم باید بگویم البته بخشی از مفاهیم عمیق ممکن است فقط از طریق گفتمان دوم قابل انتقال باشد. این را من می فهمم ولی چون برایم دقت (به معنی روشن بودن مسیر رسیدن از جزییات به کلیات) بسیار مهم است همواره با رویکرد دوم مشکل دارم. شاید تو که دانشت در این زمینه بیشتر از من است راهنمایی هایی داشته باشی.

راستی می دانم که حداقل در سال 82 علاقه مند شدید دکتر پیران بودی. از جنس همان علاقه ای که من به دکتر نیلی دارم. شاید در آن سال من هم همان قدر به پیران علاقه مند بودم ولی یک سال این علاقه به نقد شدید تبدیل شد. امروز چیزی نوشتم که گفتم بهت خبر بدهم. در واقع مساله من این است که پیران نقد هایش را فقط متوجه نظام قدرت می کند و وقتی در جمع همفکران است از آن نقد هایی که باید باشد خبری نیست. این البته قضاوت من از حداکثر ده بار دیدن پیران است و شاید تو نظر متفاوتی داشته باشی.

نکته آخر هم این که دو هفته پیش به سینا ایمیل زدم و گفتم بیا موسسه ما جامعه شناسی بخوان. با جمله ای که ازش نقل کردی باید دوباره ایمیل بزن بگم حتما بیا. نمی دانستم این قدر از خودمان است. :)

ممنون از نوشته‌ات! (:
با این‌که گویا در مقام بال دوم مجادله‌ی پوپر-آدورنو نیستم (بال اول‌اش حامد است و در نقش پوپر!) اما به نظرم خوب آمد که چند نکته را مطرح کنم:
تفاوت اصلی‌ی نظر من با حامد در این نیست که اعتقاد دارم گزاره‌های ابطال‌ناپذیر الزاما چیزهای خوبی‌اند. تفاوت این است که من آن گزاره‌هایی را که او ابطال‌ناپذیر می‌داند، ابطال‌پذیر می‌دانم.
گمان‌ام پوپر در بخش‌اش از کتاب منطق اکتشاف علمی‌اش می‌گوید که نظریه‌ی علمی خوب است تنها بخش کوچک‌ای از دنیای فرضیات ممکن را بپوشاند. اما مسلما این شرط مستحب است و نه لازم! (و این جایی است ه حدس می‌زنم حامد به آن بیش از حد توجه نشان می‌دهد) در واقع دنیای فرضیات‌ای که دو عضو نیز بیش‌تر ندارد (مثلا: "X وجود دارد" و "X وجود ندارد") و در نتیجه به زعم حامد "کلی" است قابل بررسی و آزمون است.

خوشحالم که تونستم از ادامه‌ي اين بحث در اينجا هم بهره ببرم. مرسي پويان و حامد و سولوژن عزيز.

نمیتوانم خوشحالیم را از اینکه حرفِ حامدِ عزیز را درست دریافته‌ام، پنهان کنم. :) ضمن اینکه خوشحالم که بحث ادامه پیدا کرده. فعلاً همینجا ادامه‌اش میدهم تا ببینم دوستانِ خوبم چقدر علاقمند بدنبال کردن ماجرا هستند:

بگمانم هنوز از سرِ یک تفاوت بسادگی عبور میکنیم و آن، تفاوت بین علوم طبیعت و علوم انسانی‌ست. (گرچه اگر بخواهیم از سنّت هابرماسی پیروی کنیم، باید بگوییم سطوح متنوّعی، فراتر از تفاوتِ صرف وجود دارد.) ولی بنظر خودم تفاوت عمده آنجاست که هر علمِ انسانی ـ احتمالاً برخلافِ علومِ طبیعت ـ متّکی بر انسان‌شناسی فلسفی خاصّ خود است. وقتی درگیر پژوهش اجتماعی میشویم، حتماً باید تلقّی خاصّی از ماهیّت انسانها هم داشته باشیم. بگمان من غیرممکن است پژوهشی اجتماعی صورت بگیرد، بی‌آنکه محقّق پیش‌فرضی درباره‌ی ماهیّت انسان داشته باشد. این پیش‌فرضها هم عموماً حکمهای کلّیند؛ مثل: مردم، اهداف و مقاصدی دارند. مردم، کنشگرهای عاقل هستند. مردم، کنشگرهای منفعل هستند. مردم، معنا خلق میکنند. مردم، تولیدکننده‌های جمعی هستند. (اینطور، هابرماس نقل و نقد میکند که مارکسیسم استالینی، چون انسان‌شناسی فلسفیش بر خرد ابزاری تأکید میکرد و نه به عقل رهایی‌بخش و ارتباطی، بآن وضع رسید.)
با این مقدّمه خواستم اینرا بگویم که بهرحال هر روش ـ هر قدر بقول حامد «دقیق» و عینی ـ متّکی بر نظریّه‌ایست و هر نظریّه‌ی اجتماعی، متّکی به انسان‌شناسی فلسفی خاصّ خود؛ که این انسان‌شناسی، کمتر و بیشتر ابطال‌ناپذیر است بگمانم. وقتی بود که کار دورکیم درباره‌ی خودکشی، سرآمد کارهای دقیق جامعه‌شناسها بود و زبانزد. امّا کافیست نقدهای خانمان‌سوزِ داگلاس (در «معنای جامعه‌شناختی خودکشی») و اتکینسون (در «واکنشهای جامعوی به خودکشی») را ببینیم تا قید «دقّت» را بزنیم و تنها مثل حامد از دقّت در معنای نسبیش سخن بگوییم.
خلاصه اینکه خطری دو سویه پژوهشهای اجتماعی را تهدید میکند: از یک‌طرف امکان سقوط به دام پوزیتیویسم و از سوی دیگر خطر افتادن به دامن متافیزیک. با تجربه‌ی کمم و نگاه به تحقیقهای ریز و درشت اندکی که دیده‌ام ـ وقبول دارم بسیار کم بوده‌اند ـ بنظرم میآید تحقیقهای خوب جامعه‌شناختی آنهایی هستند که جایی بین ایندو مرز حرکت میکنند و فاصله‌شان را با هر دو حفظ. یا آنطور که مورد پسند من است از داده‌های تجربی استفاده میکنند، ولی با یکجور انتزاعی کردن به نظریه‌ی رسمی فراتر از داده‌ها میرسند. یا بقول حامد نه کاملاً به دام فلسفه میفتند و نه به چاه «رگه‌ی مبتذل» رویکرد پوزیتیویستی.

میماند یک دو نکته درباره‌ی وین و پوپر! :) پوپر، عینیّت روش علمی را در حوزه‌ی فراعلمی ـ اجتماع و سیاست ـ جستجو میکند. اگر خودش را ضدّ خودش بکار بگیریم، این سؤال بیدرنگ در ذهنمان میآید که با این تفاسیر چقدر میتوان از ارزشهای علمی دفاع کرد و آنها را از ارزشهای فراعلمی جدا کرد، در حالیکه همین ارزشهای فراعلمی هستند که مبنای ارزشهای علمیند؟ بقول خود پوپر «آرمانهای صرفاً و کاملاً علمی ما بر بستر علایق فراعلمی تکیه دارند.» و باز اگر بخواهیم از روش «پوپر عیله پوپر» استفاده کینم، مگر نه اینکه تأکید بر بی‌طرفی ارزشی، خود نظری ارزشی‌ست!؟

سلام!
من با اجازه شما لينک «راز» را در «دل نامه» قرار دادم.
اگر مخالفتي داريد اعلام کنيد.
ايام به کام!