« تأمّلات اخلاقی ظرف‌شوی گاهی باوجدان | صفحه اصلی | قیصرهای امروزی »

دین و وانموده‌ی بودریاری: نگاهی به ماجرای کاریکاتورها

روح نوشته‌ی میثم عزیز را دریافته‌ام و می‌پسندم. ولی تنها این نکته را که مسیحیّت در صورت‌مند کردنِ امور الهی ـ همان‌ها که اسلام بشدّت صورت‌زدایی‌شان کرده ـ افراط کرده، دلیلِ کافی ماجراهای کاریکاتورهای پیامبر اسلام نمی‌دانم.

پیش از همه، می‌دانیم نگاه خودِ مسیحیان به ذات مسیح در طول تاریخ، تطوّرهای گوناگون داشته و بعضاً جدلها و درگیری‌هایی نیز انگیخته. دستِ کم این‌را می‌دانیم که مسیح در بسیاری از نحله‌ها، نماد صرفِ موجودی زمینی نیست: در حالی‌که «تک‌ذات‌انگاری»، طبایع الهی و بشری عیسای مسیح را متّحد فرض می‌گیرد؛ «نسطوری‌گری»، عیسا را واجد دو ذات مجزّا می‌داند که تا حدّی می‌توانیم آن‌را مشابه مشی فکری کلیسای کاتولیک رومی، ارتودکس شرقی و بسیاری از کلیساهای پروتستان بدانیم. تا جایی‌که از صحبت‌های بزرگواری در خاطرم مانده، مسیح، این‌طور هم‌زمان کاملاً الهی و کاملاً بشری‌ست. ولی از سوی دیگر، «تک‌اراده‌انگار»ها (برگردان‌ها را سعی کرده‌ام از آشوری تبعیّت کنم) معتقدند مسیح یک اراده ولی دو ذات دارد. تسلّط و حتّا شناخت عمیقی از مرام‌های مسیحی ندارم؛ با این‌همه نمی‌توانم بپذیرم که همیشه عیسا صرفاً نماد موجودات زمینی بوده.

مطمئناً همواره مسیح، انسانی نبوده «مانند همه‌ی ما». با این‌حال اگر بپذیرم تصویرهای معاصر و متأخر از عیسای مسیح، بشدّت زمینی شده‌اند و از طریق تأکید بر ذات و طبیعت بشری‌اش ـ مانند رنج‌ها و لذایذ ـ ذاتِ الهی وجودش کم‌رنگ گشته، استدلال میثم خواندنی می‌افتد.

سویه‌ی دیگر ماجرا، که نظر میثم عزیز را تأیید می‌کند، ماجرای تاریخی تمثال‌شکن‌های مسیحی‌ست که در دوره‌های متعدّد و به دستاویز دلایلِ گوناگون، ظهور کرده‌اند. تمثال‌شکنی، ممنوعیّت ساخت هرجور تصویر بی‌جانی ـ اعم از نقّاشی یا تندیس ـ است که بخواهد عیسای مسیح یا هر یک از قدّیسان را بازنمایی کند. رئوس مطالب تعریف تمثال‌شکنی در ۷۵۴ میلادی تصریح دارد که هر کس جسارت کند و از قانون تخطّی، تکفیر می‌گردد.

نزد تمثال‌شکنان، تنها «تمثال» واقعی و مجاز از عیسا، عشای ربّانی بود که اعتقاد داشتند بدن و خون مسیح است. دلیلِ پایه‌ای تمثال‌شکنان در دستِ کم دو دوره از نهضت‌هایشان این بود که هر تصویری از مسیح باید هم بازنمای ذات الهی و هم ذاتِ بشری او باشد؛ که بی‌شک اوّلی ناممکن است. با ساختِ تمثال مسیح، سازنده بین دو بخش وجودی عیسا جدایی میندازد (نسطوری‌گری) یا اینکه ذات بشری و الهی را در هم میامیزد (تک‌ذات‌انگاری). پس، چیزی از وجود راستین عیسای مسیح می‌کاهد و بنابراین در خورِ نکوهش است.

بحثم را با پیوند بین تمثال‌نگاری و شرح بودریار از وانموده پیش می‌برم. بودریار، آن‌گاه که از زنجیره‌ی تبدیل‌های تصویر/واقعیّت سخن می‌گوید، مرحله‌ی نخست را ـ یعنی آن‌جایی‌که تصویر بازتابی از واقعیّت است ـ متعلّق به نظام عشای ربّانی میداند؛ یعنی تنها تمثال مورد قبول تمثال‌شکن‌ها: وقتی‌که نشانه بازتاب واقعیّتی اساسی‌ست. امّا آن‌گاه که به مراحل بعدی می‌رسیم ـ یعنی آن‌جایی‌که تصویر واقعیّت را نقاب می‌زند؛ تصویر غیاب واقعیّت را نقاب می‌زند؛ و دستِ آخر، تصویر وانموده‌ی محض خودش می‌شود ـ از دیدگاهِ شمایل‌شکن‌ها اگر بنگریم، نظامی شیطانی به کار می‌افتد.

بودریار می‌گوید تمثال‌شکن‌ها کسانی بودند که برخلاف ظاهرشان ـ این‌که از تصاویر نفرت دارند ـ ارزش و قدرت واقعی تصاویر را درک می‌کردند. آن‌ها، کنایه‌ی تمثال‌ها را در می‌یافتند: نکند در نهایت هرگز خداوندی وجود نداشته است؛ که تنها وانموده‌ست که موجودیت دارد و خداوند چیزی بیش از وانموده‌ی خودش نبوده؟! آن‌ها دل‌نگرانِ پنهان‌شدنِ ذات الهی مسیح در پسِ ذاتِ بشری‌اش نبودند؛ چه در این‌صورت مردم باز حقیقتی ـ گیرم تحریف‌شده ـ را می‌پرستیدند. نگرانی آن‌ها از این بود که تصاویر، مؤمنان را به غیاب واقعیّتی اساسی رهنمون سازد. تأکید بر تصویر، مرگِ اشارات ربّانی‌ست: اگر می‌خواهید اشارات ربّانی نمیرد باید، تصویرها را بکشیم.

تصویرها را باید بکشیم؛ امّا ماجرا وقتی جدّی‌تر می‌شود و عزم ما در کشتنِ تصویرها وقتی جزم‌تر، که تصویرها نه «بازنمایی» صرف ـ گیرم ذهنی ـ واقعیّت، که «وانموده»‌ی آن باشد. بازنمایی (یا تظاهر) اصلِ واقعیّت را دست‌نخورده می‌گذارد، در حالی‌که وانمایی، تفاوتِ میان «درست» و «نادرست»، «واقعی» و «تخیّلی» را از بین می‌برد. کاریکاتورها، بیش از تصاویر «واقعی» بر لبه، حرکت و از ایده‌ی بودریاری وانموده، متابعت می‌کنند. دستِ کم می‌دانیم که بعضی از مراجع شیعه با تصویر کردن پیامبر اسلام و امامان، مخالفتی ندارند. (نگاه کنید به این استفتاء از آیت‌الله سیستانی ـ مسأله: آیا تولید یا کشیدن صحنه‌ای که نمایش‌گر حضرت محمّد (ص)، یکی از پیامبران پیشین، امامان معصوم (ع) یا دیگر بزرگان باشد و نمایش آن در سینما، تله‌ویزون یا تئاتر، روا و مجاز است؟ جواب: اگر حق احترام و تسلیم بجا آورده شود و صحنه فاقد هر آن‌چیزی باشد که از تصویر قدسی این بزرگان در اذهان بینندگان بکاهد، اشکالی ندارد.)

خلاصه کنم که با اصل حرف میثم، موافقم: بیمِ همه‌ی مؤمنان همواره این بوده که نکند وجهِ بی‌صورت و جنبه‌ی الهی پدیده‌های غیرزمینی به تصویر کشیده و زمینی شوند. ولی موضوع وقتی حادتر می‌شود و برخوردهای قاطعانه‌تر مؤمنان را می‌طلبد که پدیده‌های غیرزمینی، طوری به تصویر درآیند که نتوان قضاوتی صریح درباره‌ی «درست»/«نادست» یا «واقعی»/«تخیّلی» بودن آن‌ها به دست داد. (در نوشته‌ی جدیدتری میثم همین را به بیان دیگر گفته: من هم به این موضوع فکر کرده بودم که شمایل و پوسترهای پیامبر، امام علی، امام حسین و امام رضا، به راحتی از بازار قابل تهیه است، اما گمان نمی‌کنم وجودِ این تصاویر ناقض ِ حرفِ من باشد. چراکه در موردِ این اشکال، یک اتفاق ِ نظر ذهنی وجود دارد مبنی بر اینکه اینها واقعی نیستند. حتی اگر هم واقعی پنداشته شوند، واقعیتی هستند که نقصی در آن‌ها راه ندارد.) در واقع می‌خواهم این نکته را به نوشته‌ی میثم اضافه کنم که کاریکاتور، شکل افراطی نقّاشی و تصویر نیست. جنس کاریکاتور، متفاوت از جنس تصویرهای متعارف دیگر است.

دوارکین، این بخش را درست می‌گوید که «تمسخر» نوعی از بیان است که محتوایش را نمی‌توان در بسته‌ی دیگری ریخت؛ چراکه اگر بخواهیم آن‌را در بسته‌بندی دیگری بریزیم، چیز دیگری می‌شود: مثلاً می‌شود مقاله‌ی انتقادی یا نمی‌دانم، تشکیکِ تاریخی. حالا اگر از زاویه‌ی دید بودریار نگاه کنیم، همین، سرشتِ وانموده است. وانموده، حاوی هزل است. امّا، هزل «جدّی‌ترین» جرم است. دینی که بسیاری از مؤمنان پذیرفته‌اند، خط‌کشی دقیق «درست» و «نادرست» دارد؛ پس، هزلِ شما را ـ هرقدر هم که جدّی نباشد ـ قطعی و جدّی پاسخ می‌گوید.