« گشایش | صفحه اصلی | قابل توجّه همة زیر ۲۵ ساله‌ها و مخصوصاً دانش‌آموزان »

هم‌گرایی نسلی

جنابِ دکتر کاشی عزیز،
بی‌شک علّت تأخیرم در پاسخ، بیش از همه، همراهی و هم‌رأیی با کلام‌تان بود. راستش را بخواهید خیلی وقت است که با کلیّت حرف‌تان، هم‌دلم؛ خصوصاً و بیشتر از همه با بینش‌تان در پاسخ آخر. امّا از سوی دیگر، لذّتِ هم‌کلامی با شما، دلیل موجّهم بود برای اطاله. می‌دانم که وقت‌تان را با پاسخ‌هایم گرفته‌ام؛ با این‌حال حق بدهید که این‌دست هم‌کلامی‌ها کمتر نصیبم می‌شوند. در سالی که رو به پایان دارد، یکی پاسخ‌هایی که با شما رد و بدل کردم، خیلی به دلم نشست و یکی، پاسخ‌های طنزآمیزی که وقتِ اقامتِ دکتر صدری در ایران برای هم نوشتیم و خواندیم. در هر دو مورد هم، با علم به توانایی‌های فوق‌العادّة مخاطبم و ناتوانی‌های خودم و البتّه در کمال سلامتِ عقل وارد شدم! و دلیلم، اعتقادی‌ست که به دستاوردهای گفتگو داشته‌ام. نوشته‌ها از جامعه‌شناسی تا فلسفه و اخلاق و دردِ دل و تجربة شخصی، همه چیز بود و از این‌ها گذشته، برای من بسیار آموزنده؛ که ممنونتان هستم.

آقای دکتر،
از عرفانِ سیستم‌گریزی گفته‌اید که نقشه‌ای از عالم در دست ندارند و تنها، در پی گشودنِ چند حلقة راز از رازهای این جهان است. گرچه به عرفان علاقه‌مندم، چیز زیادی درباره‌اش نمی‌دانم و با این‌حال، به گمانم یکی از تفاوت‌های عرفا – از جنسی که نقل کردید – و فقها و فیلسوف‌ها – از آن‌دست که گفتید – در نگاه‌شان به خداوند است. نزدِ توحیدِ سنّتی، خداوند یگانه‌ست و انسان، طرحی‌ست از خداوند و بنابراین، خودآگاه؛ ولی، رونوشت و نه اصل. برای همین، برایم عجیب نیست – ساده‌دلانه اگر نگاه کنیم – با ضرب یک منفی، سنّت به مدرن بَدَل شود. دستاورد شکّ دستوری دکارت، احتمالاً چندان متفاوت از دستاوردهای اسکولاستیکِ پیشینی‌هایش نبود. گرچه، «من» – که می‌اندیشم؛ که شک می‌کنم – جای‌گزین «خدا» شد؛ خدا دوباره باز به عرش رفت و مهرش را چون امضای نقّاش به پای عقلِ انسان زد – گیرم این‌بار به یاری «من». باز همان دوگانه باوری‌ها وجود داشت. حتّا به‌نظرم این دوگانه‌باوری را در فلسفة عرفان‌مآبِ (احتمالاً سیستم‌پردازِ) اسپینوزا هم که سعی در ربطِ روح و جسم می‌کند، شاهدیم؛ دوگانه‌باوری‌هایی که کمتر در عرفای سیستم‌گریز ما به چشم می‌خورَد.

طرحی که از عرفانِ سیستم‌گریز رَقَم زدید، به آن‌چه تیلور «نا/الهیّات پست‌مدرن» می‌خوانَد، خیلی نزدیک است. عرفای سیستم‌گریز ما – که به گمانم به این دوگانه‌باوری‌ها چندان خوش‌بین نبودند و مثلاً، تفکیک «انسان» و «خدا» را چندان خوش نداشتند – به جای تغییر علامت‌های مثبت و منفی، تغییری دیالکتیکی به کار گرفتند و این، همان «روی بند راه رفتن» و «تعادل بی‌ثبات» است. «جستجوی در تاریکی» – که روایت عرفای ماست – شبیه به «سرگردانی ریزوم‌وار توریست» است. به قول تیلور، اسیر یا این/یا آن نشدن؛ بلکه، تلوتلوخوران در حد فاصل نه این/نه آن سرگردان ماندن. از چشم‌اندازِ ناباور به دوگانه‌ها اگر بنگریم، نتیجة مرگِ خدا – که نیچه دَم از آن زد – مرگ انسانِ مرکزنشین هم هست. در روایتِ نیچه، آن‌چه مرد دوگانة خدا/انسان بود. مرگ را در این‌جا رخت بربستن از «مرکز» و در عوض، تحویل همه چیز به بین و میانه و وَسَط می‌گیرم.

جنابِ دکتر کاشی،
مانندة نقّاشی که برای «دیدنِ» اثرش، از آن فاصله می‌گیرد، همین فاصلة بین منِ از مرکزبرخاسته و دیگری، همین «بین» است که اجازه می‌دهد من، دیگری را ببینم؛ «دیگری»ای که در اندیشة لویناس، همواره بیرون از/متفاوت از من است. بهتر بگویم: اساساً متفاوت از من و برتر از من. سوژه، با فاصله گرفتن از دیگری، در او چهرة خدا را می‌بیند – هم‌او را که مرده بود. ناکرانمندی پدیدارِ در دیگری، این‌طور به گمانم، با همان بین و «خلاء» پیوند می‌خورَد. برای دیدن خداوند در چهرة دیگری – که در اندیشة لویناس، همواره نجوا می‌کند «نخواهی کشت» – به خلاء نیازمندیم؛ چراکه خلاء، هم‌بستة ناکرانمندی، از جنسِ ماوراست: «نه فقط هم‌زمان در دو طرف خط مرزی، بین درون و بیرون است؛ بلکه خود خط مرزی‌ست.»

بگذریم؛ شاید هم‌دلِ با شما این‌را می‌خواهم بگویم: آن‌که دیگران را «ابزارهای دم‌دستی» وصول به اهداف می‌بیند، سوژة دکارتی واقع در مرکز است: همانی‌ست که می‌اندیشد، پس هست و اتّفاقاً در مرکز دنیا هم هست. آن‌که – مطابقِ گفتة شما – به وجهی «اصیل و انسانی» با دیگری رفتار می‌کند، همان توریستی‌ست که با فاصله‌گرفتن از دیگری و درک تفاوت‌ها، توان دیدن دارد: توریستی که هوای زیارت در سر دارد.

آقای دکتر،
فرصتِ مناسبی‌ست؛ سالِ نویتان مبارک!

مرتبط در «راز»:
شما زائر بودید و ما توریستیم!
دفاعِ اخلاقی از سرگردانی ریزوم‌وار توریست
دست‌های ما جذامی‌ها را در دست بگیرید