« چهره‌های محرّم ۱۳۸۴/۱۴۲۷ | صفحه اصلی | ولنتاینِ پاساژ قائم »

دست‌های ما جذامی‌ها را در دست بگیرید!

ادامه‌ی گفتگو با جناب دکتر کاشی

آقای دکتر کاشی عزیز،
پاسخ‌های ذوقی‌تان هم به اندازه‌ی پاسخ‌های – بقول شریف‌تان – عالمانه، خواندنی‌ست. بسیار استفاده کردم و باز تکرار می‌کنم اگر گفتگو را ادامه می‌دهم، هدفم بی‌شک پیش از همه، یادگیری‌ست. از سرِ لطف، نوشته‌ام را عالمانه خواندید و پاسخ‌تان را، ذوقی؛ اکنون سعی می‌کنم بیشتر ذوقی بنویسم تا هم‌کلامی‌مان افزونتر شود.

آقای دکتر،
تا آن‌جا که می‌دانم، روانشناسی اتریشی به اسم ویکتور فرانکل، سال‌ها پیش روشی درمانی پدید آورد به اسم «لوگوتراپی» یا معنادرمانی. به گمانم آن‌چه شما از «معنای زندگی» مستفاد می‌فرمایید، بی‌شباهت به آن‌چه در مفهوم معنادرمانی به کار می‌رود، نیست. در این شیوه‌، استدلال می‌شود که گاهی فرد، انگیزه و هدفش را از زندگی گم می‌کند؛ زندگی، معنایش را از دست می‌دهد و فرد، در «خلاء» هستی گرفتار می‌آید. توقّف در این خلاء، خصلتی بیمارگونه دارد و زمینه‌ساز انواع بیماری‌های روانی‌ست. پس، در این سبکِ درمان، پزشک باید بیمار را یاری دهد تا معنای گم‌کرده را بازیابد.

اگر چنین تعریفی را از معنا به ذهنیّت‌تان نزدیک می‌یابید، می‌خواهم از این پس، بر دو وجه تأکید کنم: یکی بر مفهوم «خلاء» و ربطش بدهم به آن‌چه میان ما عاملیّت‌های نسلِ پس از شما حاکم است (یا من گمان می‌کنم کم و بیش وجود دارد) و دوّم بر «بازیافتن»ِ معنا.

قبول می‌کنم؛ ما پس از حذفِ معنا با خلاء هستی مواجه شده‌ایم. انگار چیزی از جنس وجدان جمعی دورکیمی – که به سان آتشِ گرمابخش، ما سرمازدگان را به دور خود جمع آورده بود – یک‌دفعه از میانه برخاسته و جایش را به سردی خلاء داده. حالا آن آتشی که ما دستهای‌مان را به‌سویش دراز می‌کردیم و گرمایش را به جسم و بلکه جان‌مان منتقل می‌نمودیم، مدّتی‌ست خاموش شده: آتش، گوی خورشید بود و دستانِ ما، اشعّه‌هایی که در آن «ریشه» داشت. گمانم، افلاطونی که هر از گاه «از کنار دلوز، در جهان شرقی» شما می‌گذرد و «با چشم حقارت‌بار خود، همه‌ی هستی و موضوعیت»تان را به پرسش می‌گیرد، اوّل به خاکسترهای پراکنده‌ی همین آتش نگاه می‌کند و بعد جهت نگاهش را تغییر می‌دهد و چشم در چشمان شما می‌دوزد و سری به تأسّف تکان می‌دهد.

هنوز هم کسانی هستند که آتشِ خاموش را باور نمی‌کنند و دستان‌شان را به‌سوی جای خالی آتش گرفته‌اند و از هیچ، گرما طلب می‌کنند. ولی، برای بعضی‌های دیگر، خلاء حاصل، نه تهدید که فرصت و امکانی فراهم آورده که رابطه‌ی بی‌نظمِ ریزوم‌وار را جانشین رابطه‌ی مرکز-پیرامون ریشه‌دار کنند. حالا که آتشِ گرمابخشِ معنادهی وجود ندارد، فرصتی هست تا ما، در فضای خالی – فضایی که پیشتر، نبوده – دست‌هایمان را به هم بدهیم و گرم شویم. ما، بی‌نیازیم از آتش؛ خودمان، خودمان را گرم می‌کنیم.

حالا که آتش، گرم‌مان نمی‌کند، برای گرم‌شدن اتّفاقاً به این فضای خالی نیاز داریم. چیزی که کار را خراب می‌کند، آتش نیمه و فسرده است؛ که نه از خودش گرمایی دارد و نه به ما «فضا»ی عمل می‌دهد؛ چراکه روابط ما با «خلاء»، «فضا»، «بین» و «میان» پدید می‌آید. دقّت کرده‌اید زبان فارسی‌مان، چقدر زیبا رابطه‌ی «قدرت» و «بین» را نشان می‌دهد: «قدرت می‌خواهد چیزی را از بین ببرد!» از «میان» و از «بین» برداشتن معنای «قدرت» و «باید» می‌دهد و رابطه‌ی ریشه‌وار را تداعی می‌کند. حال آن‌که برای ما همین «بین» و «میان» و «خلاء» و «فاصله» و «تفاوت»، اساس روابط اجتماعی و دوستی‌هاست. وقتی این فاصله – فاصله‌ای که خالی شده و با هیچ‌چیز پر نمی‌شود – به وجود آمد، من، «دیگری» را می‌بینم. «دیگری» برای من اهمیّت می‌یابد؛ چراکه می‌توانم دستم را در دستانش بگذارم و گرم بشوم. اکنون برایم مثل قبل، بود و نبودش علی‌السویه نیست. قبلاً او هم اشعّه‌ای بود مثل هزاران شعاع دیگر: او نه، یکی دیگر؛ چیزی که زیاد است «آدم»! پس، پیش از این «دیگراندیشی» جرم بود و مجازاتش، حذف. چراکه نبودش، حتّا به قدر ذرّه‌ای جیوه‌ی دماسنج مرا پایین نمی‌کشید. حالاست که من می‌توانم ببینمش. چراکه هم از او فاصله گرفته‌ام و هم گرمم می‌کند: هم واقعاً در چشم‌اندازم قرار گرفته و هم نیازش دارم.

آقای دکتر،
درباره‌ی خلاء بی‌ریشگی و دفاع اخلاقی از آن پیشتر گفته‌ام. اجازه بدهید اکنون به وجه دوّم بپردازم: به «بازیافتن» معنا. کلیدم برای ورود به این بخش این است: در روشِ درمانی لوگوتراپی، پزشک معنا را به بیمار نمی‌دهد؛ بلکه، به او کمک می‌کند معنا را بازیابد.
این‌که از استعاره‌ی درمان استفاده می‌کنم، بی‌دلیل نیست. نسلِ من، نسلی‌ست که انواع آسیب‌شناسی‌ها در موردش صورت گرفته. وقتی به بخش پایان‌نامه‌های کتاب‌خانه می‌روم؛ یا وقتی موضوع سخنرانی‌ها و کتاب‌ها را نگاه می‌کنم، گاهی با خودم می‌اندیشم که نکند نسلِ من جذامی‌ست که این‌همه تحقیق مَرَضی در موردش صورت گرفته! انصاف بدهید که انواع و اقسام پژوهش‌های ناهم‌دلانه‌ی آسیب‌شناختی بر روی نسل من انجام شده؛ طوری‌که جوانی با جرم و جنایت و بی‌دینی و هزار مرگ و مرض دیگر، مترادف تشخیص داده می‌شود. نسلِ جوان است که دختر/پسر«بازی» می‌کند؛ هم‌جنس«بازی» در نسل جوان اتّفاق می‌افتد؛ جوانان ما «بی‌دین» شده‌اند؛ جوانانِ معمولی از خانه «می‌گریزند» و جوانانِ نخبه – مغزها – از کشور «فرار» می‌کنند و ... به این فهرست اضافه کنید اعتیاد و خیانت و دزدی را. در این میان آن‌چه فراموش می‌شود اندکی هم‌دلی و درون‌نگری محقّق است با موضوع تحقیق.
تازگی‌ها هم عدم مشارکت و پاسخ‌گویی و تعهّد مدنی، عدم توجّه به منافع عمومی و ... هم به فهرست طولانی مرض‌های ما افزوده شده! (حالا انصاف بدهید «جوان»ها، کلکسیون مَرَض هستند یا «پیر»مرد و زن‌هایی که شکایت می‌کنند؟!) چند وقت پیش «سیاست و سرنوشت» اندرو گمبل را می‌خواندم. نکته‌ای توجّهم را جلب کرد که اصلاً درگیرشدن فراگیر و فعّالانه‌ی مدنی هیچ‌گاه در دوران مدرن وجود نداشته که حالا دارید غصّه‌ي از دست‌رفتنش را می‌خورید! آن‌چه هست افسانه و آرمانی‌ست که از رژیم‌های یونان باستان به ما ارث رسیده و خلاصه «نباید فکر کنیم که چیزی خارق‌العادّه و فاجعه‌آمیز در حال حاضر در حال رخ‌دادن است که نشانه‌ی نقطه‌ی عطفی بحرانی در امور بشری‌ست.» (ص ۱۰۶)

بگذریم، این‌را می‌گفتم که در معنادرمانی، پزشک معنا را به بیمار نمی‌دهد؛ بلکه کمکش می‌کند تا معنا را باز بیابد. اشکال ندارد؛ این یک‌بار را هم مثل همه‌ی دفعات قبل جسارتاً گذشت می‌کنیم: شما و نسل شما، پزشک و من و نسلِ من، بیمار. امّا شما را به خدا، فقط کمک‌مان کنید معنا را پیدا کنیم؛ نه اینکه به زور، معنا را به خوردمان بدهید. من، شخصاً به نسل پیشینم اعتماد دارم (و می‌دانید که خیلی از هم‌نسلان من این اعتماد را ندارند) و می‌دانم که هدفِ امثال شما، پدید آوردن زندگی جمعی بهتر است. پس، شما هم دست از سرِ آتش فسرده بردارید؛ فضا را در اختیار من و خودتان قرار دهید؛ بگذارید از هم فاصله بگیریم؛ تفاوت‌های‌مان را دریابیم؛ باور کنید آن‌وقت دستی گرم‌تر از دستِ شما و هم‌نسلان‌تان نخواهیم یافت. ما مدّت‌هاست که دست به دست هم داده‌ایم و چشم امید از مرکز بریده‌ایم. شما هم مثل ما به حاشیه بیایید. دست‌های سرد بسیاری هست که با دستان شما گرم خواهد شد. شما را به خدا یک‌بار هم که شده، دستان ما «جذامی»ها را «سن‌فرانسیس»وار در دست بگیرید!

بر همین اساس بود که در نوشته‌ی نخستم آوردم «ارزش‌های معنابخشِ معنوی، اگر در دل مراجعِ مقتدر قرار گیرند (خواه در ضوابط و «نصایح» اخلاقی نسل پیش‌تر یا در حکومت) توان‌شان را بیشتر و کمتر از دست خواهند داد. [...] در وهله‌ی نخست نیاز است، مراجعِ مقتدری که پیشتر ارزش‌ها را معیّن می‌کردند و وظیفة هدایتِ اخلاقی نسلِ ما را برعهده داشتند، به جای دستور صادر کردن، مشابه دیگر عاملیّت‌های راهنما، یک پلّه پایین بیایند، هم‌سطح ما بشنود تا با آن‌ها بتوان گفتگو کرد تا بعد، شاهدِ نتایجِ اخلاقی چنین گفتگویی باشیم. گمان می‌کنم در آن‌صورت جذّابیّت عاملیّت‌های متخصّص در ارزش‌های اخلاقی (مثل نهضت‌های «احیا»ی دینی) برای نسل ما چند برابر شود.»

آقای دکتر کاشی عزیز،
با دورکیم آغاز کردم، با دورکیم ختم کنم که اگر همه‌مان، دست از سرِ مرکز برداریم، کمک کرده‌ایم تا گذر از همبستگی مکانیکی – آن‌جا که هنجارهای دیگرتنظیمی حاکم بودند – به همبستگی ارگانیکی – که ارزش‌های خودتنظیمی حاکم‌اند – سریع‌تر صورت گیرد. ما تا حدودی دستانمان را از آتش فسردة مرکز دور کرده‌ایم و به هم داده‌ایم، ولی هنوز – می‌پذیرم – گاهی دست هم را محکم فشار می‌دهیم و گاهی جاخالی می‌دهیم. می‌دانم، حالا به اخلاق حرفه‌ای و به مذهب مدنی نیاز داریم و همه باید کمک کنیم تا پدید بیاید. دورکیمی اگر نگاه کنیم، مشکلِ ماهایی که در «گذار»یم (چه واژه‌ی قشنگی برای توجیه همه‌ی کاستی‌ها!) این است که نه به این اعتقاد داریم و نه به آن و پا در هوا در این میان مانده‌ایم. ولی راهش، به گمانِ من بازگشت به گذشته نیست. حالا که آتش، نیمه و فسرده رو به خاموشی‌ست؛ حالا که دست‌ها نه به سوی مرکز که در دست هم است، بیاییم و اخلاقِ هم‌دستی را پدید بیاوریم: اخلاقِ خلاء و فاصله و تفاوت. اخلاقی که خیلی پیچیده‌تر از اخلاق سنّتی‌ست: اخلاق همیشه روی بند راه رفتن، اخلاقِ خطر کردن، اخلاقِ تعادل بی‌ثبات، اخلاقی شایسته‌ی دورانِ ما!