« شاید دربارة لذّت | صفحه اصلی | تاسوعا، عاشورا و شام‌غریبان ۸۴ »

دکتر عبدالحسين نيک‌گهر

به واسطة آشنایی با خانم دکتر احمدنیای عزیز، این بخت را داشته‌ام که هر از گاهی، بزرگانی را ملاقات کنم و از نزدیک با ایشان آشنا شوم. نمونه‌اش آشنایی با دکتر صدری‌ست، که ادامه‌دار شد و من حالا، به این آشنایی افتخار میکنم.
جز این، گمانم در همة رشته‌ها، بعضی از بزرگان هستند که حکم استادی برازنده‌شان هست؛ چه مستقیماً استاد آدم باشند و چه نباشند. منظورم اینکه خودبخود، آدم احساس میکند شاگرد و دانشجوی آنهاست. بخیالم کم و بیش، در همة رشته‌ها از این‌دست استادها، پیدا میشوند: کسانیکه یا شاگردان زیادی تربیت کرده‌اند؛ یا پیش‌قدم آن رشته و علم بوده‌اند؛ یا در جریان تکوین، تأثیرگذار بوده‌اند و یا تألیفات زیادی داشته‌اند و به هرحال، کسانیکه دیده یا ندیده حکمِ «استاد»ی دارند.
***
امروز خانم دکتر، باز از سرِ لطف، با یکی از این «استاد»ها آشنایم کردند. صبح و ظهر، در مرکز ملّی مطالعات و سنجش افکار عمومی در خدمت آقای دکتر عبدالحسین نیک‌گهر بودم. دانشجوهای علوم اجتماعی، دکتر نیک‌گهر را احتمالاً با ترجمة «جامعه‌شناسی تالکوت پارسونز» گی روشه، یا «جامعه‌شناسی قشربندی و نابرابری‌های اجتماعی» و بسیاری کتابهای دیگر میشناسند. بعد از ملاقات، به خانم دکتر گفتم، دکتر نیک‌گهر از آن آدم‌هاییست که یکجور منحصر بفردی خوب است و برای خوب بودن، اصلاً تلاشی نمیکند! مثلاً وقتی که خانم دکتر را دیدند، بسیار صمیمی احوالپرسی کردند و با حافظة خوبشان از بسیاری جزئیات زندگی‌شان پرسیدند و متقابلاً خودشان هم زندگیشان را تعریف کردند.

فکر کنم امروز خیلی وقتِ دکتر نیک‌گهر فعّال و پرکار را گرفتیم. بقول خودشان امروز را به مرخّصی گذراندند. اگر درست فهمیده باشم دکتر نیک‌گهر، بیست و هشت کتاب – و در نتیجه سهم بزرگی در شناسایی جامعه‌شناسی به دانشجویان ایرانی – دارند. همین امروز هم میخواستند ترجمة «جامعه‌شناسی ورزش» را – که پیشگفتارش را تازه نوشته‌بودند – تحویل ناشر بدهند. در اتاقشان بخشی از پیشگفتار را برایمان خواندند. در کتابخانة مرکز هم بخشهایی از خاطرات آرون – که سال ۶۶ ترجمه کرده‌بودند – و بخشی از پیشگفتار خودشان را بر کتاب روخوانی کردند. از جمله برایمان، پاراگرافِ مربوط به مرگ برادر آرون را که بشدّت زیبا ترجمه شده بود، خواندند و گفتند نصفِ روز برای همین بند وقت گذاشته‌ام تا اینطور در بیاید. در پیشگفتارِ خاطران هم، دکتر نیک‌گهر کتاب را به دانشجویان تقدیم کرده‌اند تا از این طریق، درس‌های نیمه‌تمامشان را تمام کنند. به گمانم کتابهایشان، حسن ختام خوب و ارزشمندی‌ست برای کلاسها، درس‌ها و تقریرهای ناتمامشان.

دکتر نیک‌گهر بخشهایی از خاطرات آرون را برایمان خواندند – عکس: امیرپویان شیوا

دکتر نیک‌گهر، یک دورة بحرانی، درست در هنگامة انقلاب، رییس انتخابی دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه تهران بوده‌اند و بعد از انقلاب فرهنگی بازنشسته شده‌اند! بقول خودشان، دورة بازنشستگی‌شان طولانیتر از دوران کار بوده: بیست سال کار و تا حالا بیست و دو سال بازنشستگی. البتّه، بازنشستگی که چه عرض کنم! از من بپرسید اسم صرفِ وقت فراوان و سنحیده برای تألیفها و ترجمه‌ها و کلاسهای محدود و کار در مرکز و گزارشهای بیشمار نظرسنجیهای مختلف را نمیتوانم دورة بازنشستگی بگذارم.

عدم حضور ایشان در دانشگاه، حتماً ضایعة بزرگی‌ست. ولی خودشان میگفتند که فلسفة زندگی من ساده است. وقتی حقوقم را قطع کردند گفتم هزینه نداشتن، خودش بزرگترین درآمد است و هنگامیکه، حکم بازنشستگیم را دادند، گفتم هر شرّی را میتوان به بزرگترین خیر تبدیل کرد. بنظرم، ایشان خیلی خوب از پس این تبدیل برآمده‌اند. بقول خودشان، بدون اینکه یک کلاس هم داشته باشند، سالی دستِ کم چهار پنج هزار جلد از کتابهایشان خوانده میشود.

تا جاییکه فهمیدم، دکتر نیک‌گهر همیشه گشاده‌رو و با محبّت هستند؛ ولی شک ندارم که بخشی از شادی امروزشان مربوط به اتمام کار کتاب جدیدشان بود. بزرگترین پاداش برای ایشان به گمانم این است که کتابها خوانده شوند؛ کتابهایی که بدقّت انتخاب میکنند؛ پیرامونشان مطالعه میکنند و حتّا آنطور که در مورد کتابِ در شرف چاپ «جامعه‌شناسی ورزش» دریافتم، نقدها را میخوانند تا مطمئن شوند که ارزش ترجمه و چاپ دارند.

دکتر نیک‌گهر، گشاده‌رو و بامحبّت و شاد – عکس: امیرپویان شیوا

دکتر نیک‌گهر، بین سالها ۱۹۶۰ تا ۶۳ دانشجوی ریمون آرون بوده‌اند. سرِ ناهار هم از خاطرات فرانسه‌شان گفتند؛ از کلاس گورویچ که با دکتر شریعتی و دکتر توسّلی شرکت میکردند؛ از کاستلز که پر شور و حرارت جامعه‌شناسی شهر میگفت؛ از کابینة سایة خنده‌داری که در فرانسه تشکیل داده‌بودند و ایشان، وزیرِ جنگش بودند؛ از سفرهایشان بین پاریس و تهران؛ از دوستانشان، مرحومِ دکتر احمد تفضّلی و بهمن سرکاراتی زبانشناس و خلاصه از خیلی چیزهای دیگر. از جمله، از آقایی باسم منوچهر راد نام بردند که همان اوّل انقلاب پاکسازی شدند. از قضا گفتند که سر یکی از کلاسهایشان – که برادران صدری هم شرکت داشته‌اند – در را باز میکنند و میبینند پای تخته پر است از فرمول و محاسبه. از آن به بعد اسم درس را میگذارند «جامعه‌شناسی اتمی»! در یک کلام، آنچه دستگیرم شد اینکه، آقای دکتر، بسیار خوش‌مشرب، نکته‌سنج و بامحبّت هستند.

به هر شکل، من هم مفتخر شدم و کتاب «جامعه‌شناسی هنرر»شان را برایم امضا کردند و هدیه دادند. تازه، گفتند که علم رجالم خیلی خوب است؛ آخر هرجایی که اسمی را فراموش میکردند، مقصودشان را حدس میزدم و از قضا، چندین تاییش هم درست از آب درآمد! و از همه بامزّه‌تر اینکه، گفتند «امتحان دکتری من با ریمون آرون بوده و این شده‌ام؛ تو که به دکتر فلانی امتحان پس میدهی، نمیدانم چه میشوی!»

پیاده، چند دقیقه از خانة ما تا محل کار آقای دکتر نیک‌گهر بیشتر فاصله نیست؛ دوست دارم اگر وقتشان را نگیرم، گاهی بهشان سر بزنم. ملاقات امروزمان به واسطة لطف خانم دکتر احمدنیا، برای من خیلی جالب و دلنشین بود. راستی، دکتر نیک‌گهر هم کلّی از خانم دکتر تعریف کردند و گفتند مثل دخترشان هستند و خوشحالند از روابط صمیمانه‌شان با دانشجویان؛ رابطه‌ای که خودشان هم با دانشجویانشان داشته‌اند و بعضی استادهای دیگر هم دارند. من اضافه کردم که البتّه ممکن است تا حدّی اینطور باشد؛ ولی خانم دکتر استثنا هستند. ایشان هم تأیید کردند و گفتند همین‌طور است، ولی این برای من که ایشان را میشناسم، عجیب نیست و اگر اینطور نبود، عجیب بود.
خلاصه، مثل همیشه ممنون از خانم دکتر احمدنیای عزیز!

----------
افزوده:
1- «او تجسم کامل یک انسان لذت‌جو بود، سنخی از انسان که من فلسفی‌ی من تحقیرش می‌کرد، و شاید، من نا آگاه من، که از سبکسری شاهانه‌اش تحقیر شده بود، او را می‌ستود یا به حالش غبطه می‌خورد.» خانم دکتر، بخشی از خاطرات ریمون آرون را که امروز از زبان مترجمش شنیدیم، نقل کرده‌اند.

۲- دکتر صدری عزیز، توضیحی داده‌اند که حیف است در کامنتها بماند:

چو از این کویر وحشت
به سلامتی گذشتی
به فرشته ها به باران
برسان سلام ما را

امیر پویان عزیز،
خواندن شرح ملاقات شما و خانم دکتر احمد نيا با آقای دکتر نیک گهر برایم بسیار لذت بخش بود. ایشان بر نسل ما حق استادی مستقیم دارند و لی متاسفانه نسل شما تنها بصورت غیر مستقیم از ایشان فیض برده اند. امیدوارم در سفر آینده به ایران برای عرض ادب خدمت ایشان برسم. اینجا باید به خاطره ای که ایشان از مرحوم آقای دکتر منوچهر راد نقل کرده اند اندکی بپردازم چون دکتر راد هم مانند دکتر نیک گهر، دکتر اشرف، و دکتر بهنام از زبده اساتید آن سالهای بهارستان بودند. تخصص دکتر راد در محل تلاقی منطق ریاضی و جامعه شناسی بود و ادعایش این که میتوان جامعه شناسی را بصورت منطق ریاضی نمایاند. در آن سالهای فوق لیسانس کمتر کسی علاقمند به این مبحث بود جز من و برادرم محمود که به مدت دو ترم تنها شاگردان او بودیم و اغلب کلاس هر سه ما پای تخته به تکمیل فرمولهای منطقی و بحث و فحص مشغول بودیم و وقتی کلاس تمام میشد هر سه غرق گچ و گیج و منگ از کلاس میزدیم بیرون. ورود سر زده دکتر نیک گهر و عنوان جامعه شناسی اتمی هم متعلق به آن دوران است. حقیقتش را بخواهید در نهایت پروژه تقلیل جامعه شناسی به منطق ریاضی را بسیار محدود یافتم و نفع آن بیشتر بصورت یک نوع بدنسازی ذهنی برايم جلوه کرد. ولی اخلاق علمی دکتر راد شوخي بر نميداشت. در ديدگاه خود بسيار استوار بود ولي در عين حال بدون تعصب و حاضر به قبول نقد منصفانه و جدي بود. بيشتر آنچه ما از اساتيد ميآموزيم اخلاق علمي و نحوه سلوک عالمانه است. محتوا را همه ميتوانند در کتابها بخوانند. اگر کمي از راد و نيک گهر و اشرف در من باشد و کمي هم از من در شاگردانم آيا نميتوان گفت که کمي از سقراط در همه ما هست؟