« پراکنده‌گویی | صفحه اصلی | نوستالژیا »

شما زائر بودید و ما توریستیم!

گفتگویی نسلی با جناب دکتر کاشی

دکتر کاشی – که در دانشگاه استادِ من و دیگرانی از نسلِ من بوده‌اند – در نوشته‌ای، محورهای مختصات ارزش‌های معنابخشِ نسلِ جدید را – که لابد «ما»ییم – ترسیم نموده‌اند. نوشته، بسیار خواندنی و زیباست. ولی باید پذیرفت که از دیدگاه کسی از نسلِ دیگر، داوری و نگاشته شده؛ نسلی که به‌قول نویسنده، مقابلِ نسلِ جدید تعریف می‌شود.
از آن‌جاکه دکتر کاشی عزیز، نماینده‌ای منصف برای نسلِ خود بوده‌اند و نسلِ «ما» را هم به انصاف قضاوت کرده‌اند؛ سعی می‌کنم نماینده‌ای کم و بیش منصف – البتّه غیرمنتخب – برای دستِ کم بخشی از هم‌نسلانم باشم و سعی در تعریف هویّت «خودمان» و نسلِ پیشین‌مان کنم. پیشتر، ازاینکه شیوایی نثر دکتر کاشی را ندارم، عذر می‌خواهم.

۱- بحث را از اینجا بیاغازیم که به برداشتِ من، گونه‌ای ذات‌باوری در نوشتة دکتر کاشی وجود دارد. یعنی این‌که هویّت، هسته‌ای مرکزی دارد که باید جست و یافتش؛ که ما خودی واقعی داریم و هویّتی که برای خودمان قابل شناسایی و آشناست؛ که این هویّت از طریق اشکال بازنمایی بیان می‌شود و دیگران هم در می‌یابندش. دکتر کاشی، با صراحت از این می‌گویند که «ما فردانیت خود را در یک هویّت تک‌ذهنی و یک‌پارچة جمعی مستحیل کرده بودیم» و این به گمانم ذات‌باوری هویّت است. در حالی‌که می‌دانیم هویّت‌ها هم‌چون هر روایتِ دیگری ساخته و پرداختة خود ما هستند؛ همیشه در حال تغییرند و ذاتی ثابت ندارند؛ به قول گیدنز، هویّت، پروژه است.
به گمانم امروزه، بعد از مرکزیّت‌یافتن زبان در علوم اجتماعی و کار فوکو، یا حتّی قبل‌تر، بعد از مارکسیسم و روانکاوی و فمینیسم، ادّعای وجود هویّتی ‌یک‌پارچه، اغراق است. در عوض، به مفهوم پادذات‌باورانه‌ی از هویّت معتقدم که بر سوژه‌ی مرکززدایی‌شده تأکید می‌کند: «خود» -ِ تشکیل‌شده از هویّت‌های چندگانه و قابل تغییر؛ «سوژه»ای مفصل‌بندی‌شده. یا همان‌طور که دکتر کاشی در نوشته‌ای دیگر گفته‌اند: «زندگی آدمی گسسته و متکثّر است؛ آدمیان نیز چنان‌اند.» خلاصه، به نظرم باید دستِ کم به اندازة شباهت‌ها به تفاوت‌ها هم تأکید کرد.
هرچند، گفتة دکتر کاشی را این‌طور می‌پذیرم که مردم ‌می‌توانند حول ایده‌ی هویّتی خاصّی (مثلاً ایرانی‌بودن) به‌عنوان وسیله‌ای برای تغییر سیاسی و پیشرفت، بسیج شوند. می‌پذیرم که دکتر کاشی بیشتر با دیدگاهی سیاسی و عملی و نه صرفاً آکادمیک به موضوع نگاه کرده‌اند و باز می‌پذیرم که واسازی هویّت‌ها آن‌طور که در آکادمی‌ها اتّفاق می‌افتد ربطی به زندگی بیشتر مردم یا به رویّه‌های عمل سیاسی ندارند. در این‌جا با استدلالِ ذات‌باوری استراتژیک مواجهیم که اهدافِ عملی در پی دارد. در واقع، ذات‌باوری استراتژیک شاید آن‌چیزی‌ست که در عمل رخ می‌دهد. وگرنه، هر فهمی از خود یا هویّت یا اجتماعات هویّت‌یابی (ملّت‌ها، قومیّت‌ها، جنسیّت‌ها، طبقات، «نسل»ها و ...) افسانه‌ای‌ست، نشان‌گر یک بستار معنایی موقّت، جانبدارانه و دل‌به‌خواهی. گونه‌ای از برش استراتژیک یا تثبیت موقّتی معنا، برای گفتن یا عمل‌کردن به چیزی ضروری‌ست. وگرنه، سیاست بدون تفسیر دل‌به‌خواهی قدرت از زبان، برشی از ایدئولوژی، موقعیّت‌یابی، قطع‌کردن خطوط و گسیختگی، غیرممکن است.
با این وجود، ذات‌باوری استراتژیک به روی نقدهایی که از کنارگذاری صداهای صریح دم می‌زنند، باز است. بنابراین، ذات‌باوری استراتژیک در مورد نسل دکتر کاشی – که تمام اعضای یک نسل را تنها در جهتِ اهداف تاکتیکی مثلاً اهدافِ انقلابی، مقوله‌ای ذاتی محسوب می‌کند و دم از «نسلِ ما» می‌زنند – ممکن است بعضی دیگر را از همان نسل وادارد تا به ایشان بگویند «شما تفاوت‌های ما را به اندازه‌ی شباهت‌هامان به حساب نیاورده‌اید.»
به هر حال به نظر من، باید سعی کنیم انعطاف‌پذیری و ثبات عملی هویّت را هم‌زمان در ذهن داشته باشیم. تا بتوانیم با نوسان بینِ این دو، تصویر واقعی‌تر و در عین حال راهِ حلّی متناسب ارائه دهیم. به گمانم، جای چنین دیدگاهی در نوشتة دکتر کاشی عزیز، خالی‌ست.

۲- در اینجا احتمالاً باید بیش از هر کس، دست به دامن زیگمونت باومن بشوم و از استعارة زائر و توریستش و در ضمن، مختصّاتی که برای پست‌مدرنیته برمی‌شمارد، بهره ببرم. در یک کلام، همان‌طور که در نوشته‌تان هم کم و بیش مشهود است، جنابِ کاشی، «شما» زائر بودید و «ما» توریستیم؛ آن، مقتضای حال «شما» بود و این، شرایطِ دورة «ما». (از این پس، ما و شما را داخل علامت نمی‌گذارم.) شما، پیوریتن وبری بودید که در گرماگرم انقلاب – به عنوان حرکتی مدرن – زائروار به جستجوی هدف، مقصد و سبکِ زندگی خود پرداختید. زائر عصر مدرن، پروژه‌اش معنایابی هویّت در زندگی‌ست و خشنودی‌اش حاصل نمی‌شود، مگر در مقصد و آن‌گاه‌ست که موقعیّت شغلی موفّق، شهرتِ مناسب و خانوادة خوش‌بخت معنا می‌یابد. پس، برای شما مناسب، آن بود که خیلی زود مسیرتان را تشخیص بدهید و در خطّی مستقیم به سویش گام بردارید: زندگی برای شما، آن‌گاه داستانی معنادار می‌بود که جهان، منظّم، مشخّص و قابل پیش‌بینی می‌بود. نخبگان دورة شما، هنجارهایشان را بر خود به‌صورتِ جزمی، تحمیل می‌کرد. مردمانِ دورة شما، دوست داشتند قواعد، سازمان‌ها و گروه‌ها را هدایت کنند؛ پس کار و تلاش و حرکت جمعی به‌سوی اهدافِ جمعی برای شما بسیار پرارزش بود و حالا، که همان‌ها را نزدِ ما نمی‌یابید و جای‌گزین‌ِ آن‌ها را فردانیّتی – به گمان شما – سودجو می‌بینید، افسوس می‌خورید و در عوض، ما غر می‌زنیم که چرا «ردای سبکی که هرلحظه بتوان دور انداخت» حالا، قفسِ آهنین‌مان شده. ما، توریست‌وار، با کوله‌پشتی بر دوش – ردای سبک‌مان – این‌وَر و آن‌وَر پرسه می‌زنیم؛ عجله‌ای برای انتخاب مسیر نداریم؛ گاهی درس می‌خوانیم، گاهی کار می‌کنیم و بیشتر، بازی می‌کنیم! هرجا می‌رسیم، کوتاه توقّف می‌کنیم و خوشبختی برای‌مان معنایی دیگر دارد: ابهام، بلاتکلیفی، عدم تعیّن، کثرت‌گرایی نهادینه شده و تنوّع. یعنی درست همان‌چیزهایی که برای شما، ناکامی و شکست محسوب می‌شد. حق با شماست ما «بی‌پروای همه، بر مرکبِ خواست‌های خصوصی خود» سوار می‌شویم؛ امّا به پیش نمی‌تازیم. به پیش‌تاختن، کار شما و نسلِ شما بود: ما اسبمان را می‌چَرانیم!

۳- نسلِ شما، توانِ فاعلیّت و کنشگری را انکار کرد. همه چیز با جمع تعریف می‌شد. نسلِ ما، چنین عاملیَتی را دوباره طلب کرده است و این کنشگری، همان چیزی‌ست که شما و نسلِ شما، اسمش را گذاشته‌اید فردانیّتِ سودجو. شما، همه چیز را حدوداً منسجم و متعادل و کارکردی می‌خواهید و در چنین گفتمانی‌ست که «پیشرفت» معنادار می‌شود. برای ما، «آونگ‌بودن»، تحرّک و تغییر مداوم، معنادار است. برای ما، هیچ عاملی تعیین‌کنندة هدف نیست و اتّفاقاً وقتی نسل پیشین، سعی در تعیینِ هدف برای ما می‌کند و از ما می‌خواهَد هویّت‌های آن نسل را بازتولید کنیم، به اشکال متنوّع مقاومت، هویّت‌ها و ارزش‌های جمعی‌شان را به سخره می‌گیریم. چون، به گمانِ ما، هیچ عاملی توانِ تعریفِ هدف را ندارد و هر که چنین کند، به جاه‌طلبی متّهم می‌گردد. ما، با کنش‌هایمان در برابر هویّتی که برای ما می‌پسندند، مقاومت می‌کنیم.
همان‌قدر که هویّت‌های ما از پیش تعیین‌نشده‌اند؛ به همان‌اندازه هم نمی‌توان با اقتدار تصویبشان کرد. باز به قول باومن، «خودسازمان‌دهی عاملان بر حسب برنامة زندگی (مفهومی که به معنای ثبات و پایداری بلندمدّت است؛ هویّت پایدار سکونت‌گاه، از نظر دیمومت، از طول عمر بشری فرا می‌گذرد) جای خود را به فرآیند خودسازی می‌دهد. خودسازی، برخلافِ برنامة زندگی، هیچ مقصدی ندارد تا با ارجاع به آن ارزیابی یا نظارت شود. این فرایند هیچ پایان مشهودی ندارد؛ حتّی دارای جهت ثابتی نیست. هویّت‌سازی در منظومة در حال تحوّل (و پیش‌بینی‌ناپذیر) نقاط مرجع خودمختار و مستقل از هم به اجرا درمی‌آید، و، بنابراین، اهداف و مقاصدی که خودسازی را در مرحله‌ای هدایت می‌کنند ممکن است به زودی اعتبار تثبیت‌شدة خود را از دست بدهند. از همین روی است که خودسرهم‌کردن عاملیّت‌ها فرایندی انباشتی نیست؛ خودسازی مستلزم اوراق‌کردن همراه با سرهم‌کردن (مونتاژکردن) است، پذیرش عناصر تازه و نیز دورانداختن عناصر دیگر، یادگرفتن همراه با فراموش کردن.» (اشارت‌های پست‌مدرنیته؛ ۳۲۶-۷)

۴- بیش از همه با بخش پایانی نوشته هم‌دلم؛ خصوصاً آن‌جا که دکتر کاشی می‌نویسند «مهم‌ترین خسارتِ حضورِ ارزش‌های معنابخش معنوی در عرصة حکومت نیز، کاستن از توان آن‌ها در تحکیم وجدان‌های مستقل فردی‌ست.» این ارزش‌های معنابخشِ معنوی، اگر در دل مراجعِ مقتدر قرار گیرند (خواه در ضوابط و «نصایح» اخلاقی نسل پیش‌تر یا در حکومت) توان‌شان را بیشتر و کمتر از دست خواهند داد. دکتر کاشی در نوشته‌ای دیگر، به درستی اشاره کرده‌اند که «بهای بیش از اندازه‌ای که نسلِ ما در پرتو غایاتِ بزرگ جمعی داد، و میل تجاوزطلبانه‌ای که در تصرّف سایر عرصه‌های معنابخش زندگی داشت، اینک به نظرم می‌رسد فضای عمومی را از معانی تهی کرده است.»
این در حالی‌ست که امروزه‌روز، در گم‌گشتِ برنامه‌های پیشینی زندگی، جانشینی (اگر بتوان چنین گفت) نیاز است و آن، سایر عاملیّت‌هایی هستند که در کنار عاملیّت‌های دیگر، زندگی می‌کنند. برای ما، این نقاطِ راهنما، شبیه گروه‌های مرجع که داعیة نظارت و مدیریّت دارند، نیستند؛ این عاملیّت‌های بی‌ادّعا، «میل تجاوزرطلبانه»ای در «تصرّف سایر عرصه‌های معنابخش زندگی» ندارند.
صریح‌تر، به گمانم اگر گروه‌های مرجع مقتدر (مثل حکومت) لباسِ هدایت و راهنمایی را از تن درآورند و به کارهای اصلی خود برسند، همین فقدانِ مرجع مقتدر (=کثرتِ مراجعِ راهنما)، موجب بازیافتِ مسؤولیّت اخلاقی عاملان می‌شود؛ همان مسؤولیّتی که در حالتِ وجودِ مرجع مقتدر با داعیه‌های جمعی و جهانی، خنثا، فسخ و سلب می‌شد. چراکه حالا، وقتی مقاصدِ عاملیّت‌ها – مقاصدی که در فرایند خودسازی شکل می‌گیرد – آشکارا مبهم‌اند، نیاز به توجیه مستدل ارزش‌ها پیش می‌آید. هنگامی‌که وظیقة کنترل دگرسالارانه از مراجعِ مقتدر سلب و به خودتعیین‌کنندگی منتقل می‌شود، نظارتِ بر خویش، تأمّل در نفس و ارزیابی خویش، فعّالیّت اصلی کنشگر می‌شود.
بحث در این‌باره را می‌توان بیشتر ادامه داد؛ ولی، به‌گونه‌ای خلاصه، به نظرم – و شک دارم، شاید در جهتی ناهمسو با گفتة جناب کاشی – در وهلة نخست نیاز است مراجعِ مقتدری که پیشتر ارزش‌ها را معیّن می‌کردند و وظیفة هدایتِ اخلاقی نسلِ ما را برعهده داشتند، به جای دستور صادر کردن، مشابه دیگر عاملیّت‌های راهنما، یک پلّه پایین بیایند، همسطح ما بشنود تا با آن‌ها بتوان گفتگو کرد تا بعد، شاهدِ نتایجِ اخلاقی چنین گفتگویی باشیم. گمان می‌کنم در آن‌صورت جذّابیّت عاملیّت‌های متخصّص در ارزش‌های اخلاقی (مثل نهضت‌های «احیا»ی دینی) برای نسل ما چند برابر شود.
کوتاه کنم و ختم که دکتر کاشی، همواره در گفتگوی برابر ثمربخشی که ذکرش رفت، شرکت می‌کنند. نسلِ «ما» از راهنماهای بی‌ادّعایی چون ایشان بخوبی استقبال می‌کند.