« کتاب‌باز (۳)::عادت‌های کتاب خواندن | صفحه اصلی | کتاب‌باز (۵)::رایانه هیچ‌گاه جایگزین کتاب نخواهد شد! »

کتاب‌باز (۴)::بچّه‌های سراسر جهان، فانتزی بخوانید!

چیزی که باعث شد کتاب‌باز (۴) رو بنویسم، این بود که یکی از دوستا و همکارای معلّمم تو نشریة کم و بیش رسمی مدرسه به اسم «هفته»، مطلبی نوشت با عنوان «بچّه‌هایی که بچّه می‌مانند» و انتقاد کرده بود که وقتی خود ما تو این مدرسه درس میخوندیم، خیلی باحال بودیم و «بزرگ» و حالا شما، خیلی بچّه‌این و از جمله گیر داده بود که بچّه‌های این دوره‌زمونه بجای اینکه برن کتاب درست و حسابی بخونن، میرن فانتزی میخونن!
نوشته رو که خوندم، واقعاً ناراحت شدم و یاد پیرسون افتادم و مفهوم «عصر طلایی»ش. پیرسون میگه که یکی از گروه‌های مورد هجوم رسانه‌ها، جوون‌ها هستن. فکر کنم کوهن باشه که مثال میزنه از گروه موسوم به Tedها و میگه اعضای این گروه، در دهة ۱۹۵۰ به‌عنوان بی‌فرهنگای مشکل‌آفرین در هیبتِ شیطان تصویر میشدن که همیشه تو خیابون سرگردانن. خلاصه پیرسون بحث میکنه که تصویر معاصر از جوون، اون رو به‌عنوان مشکل و مسأله بازنمایی می‌کنه و این‌کار از طریق تصویرسازی از «عصر طلایی» در مطبوعات انجام می‌شه. در عصر طلایی (که همیشه، تقریباً بیست سال پیشه؛ فرق نمیکنه کِی بپرسین!!!) جوونها حدشون رو رعایت می‌کردن، جرم و جنایت کم بود و همه به پلیس احترام میذاشتن و از این قبیل. خلاصه اینکه عصر طلایی یعنی روزگاری که وابسته‌های فرهنگ مسلّط، جوون بودن و همه‌چی عالی بود؛ نه مثل الان که همه‌چی خرابه! اون‌موقع، الگوی ورزشکارا تختی بود و نه مثلاً علی انصاریان! حرف پدر و مادرها، خریدار داشت و جوون‌ها هرچی ننه‌باباشون میگفتن، میپوشیدن و موی بلند و شلوار پاچه‌گشاد کسی نمیپوشید که! متوجّهین؟!
خلاصه، اینجور نقد نوستالژیک بی‌پایه، باعث شد که من دستِ‌کم در موضوعی که بهم مربوط میشد – یعنی داستان خوندن بچّه‌ها – دخالت کنم و کتاب‌باز (۴) رو بنویسم. کل نوشته البتّه به مذاق خیلیها خوش نیومد و بحثهایی هم پیش اومد که میگذرم... این نوشته، البتّه بیشتر مخاطبش «بزرگ»ها بودن، با اینهمه بچّه‌ها هم خوششون اومد. در ضمنً برای اینکه به کسی برنخوره، بند آخر نوشته – که شعر پرمعناییه از سیلور استاین – حذف شد. اون بند، اینجا آمده...

بچّه‌های سراسر جهان، «فانتزی» بخوانید!
کتاب‌خوان شمارة چهار – نشریة داخلی مدرسة راهنمایی علامه حلی (۱) تهران

۱-
اگر قصّه‌های مجید را خوانده باشید، حتماً داستان «ناظم» را به خاطر می‌آورید. در این داستان، مجید در پاسخ این پرسش که «چه کسی بیشتر به مردم خدمت می‌کند؟» انشایی دربارة مرده‌شور می‌نویسد تا ثابت کند چقدر مرده‌شورها، «باگذشت و مهربانند». ناظمِ مدرسه از نوشتة مجید، به خشم می‌آید و موقّتاً از مدرسه اخراجش می‌کند. او معتقد است که «کتاب آدمو خیالاتی می‌کنه؛ پَخمه می‌کنه.» و بی‌بی تحتِ تأثیر حرف‌های ناظم گمان می‌کند «مزخرفات» ـ یعنی کتاب‌هایی که مجید می‌خوانَد ـ علّت نوشتنِ چنین انشایی و اخراج نوه‌‌اش بوده. پس به ‌سراغ کتاب‌فروشِ بی‌نوای شهر می‌رود، بساطش را به‌هم می‌زند و یک‌بند جیغ‌جیغ می‌کند که «چرا این‌کتاب‌ها رو می‌دی بچّة من بخونه مغزش خراب بشه؟... خیال کردی این، صاحب نداره؟»

۲-
مشکل خیلی از ما کتاب‌خوان‌ها ـ مخصوصاً وقتی کم‌سن‌وسال‌تریم ـ این است که بعضی بزرگترها ـ مثل ناظم و بی‌بی ـ گمان می‌کنند و اعتقاد دارند کتاب‌ها مغزمان را خراب می‌کنند. این اعتقاد وقتی پای داستان‌های تخیّلی (یا «فانتزی») در میان باشد، شدّت می‌گیرد. در نظر آن‌ها، داستان‌های فانتزی و تخیّلی «اَراجیف»ی هستند که حتّا ارزشِ نگاه کردن هم ندارند، چه برسد به خواندن! چراکه فانتزی‌ها ما کتاب‌خوان‌ها را از زندگیِ واقعی دور می‌کنند و «خیالاتی» بار می‌آورند و «خیالاتی» هم در نظر آن‌ها معنایی منفی دارد؛ از نظر آن‌ها آثار فانتزی را ـ از کتاب‌های برجستة کلاسیکی مثل «آلیس در سرزمین عجایب»، «مزرعة حیوانات»، «شازده کوچولو»، «دکتر جکیل و مستر هاید» و داستان‌های «ژول‌ورن» بگیرید تا کتاب‌های امروزی‌تری مانندِ «هری‌پاتر»، «سرزمین اشباح»، «در جستجوی دلتورا» و داستان‌های «رولد دال» ـ باید از قفسه‌های کتاب‌خانه‌ها و کتاب‌فروشی‌ها جمع کرد. امّا برعکس برای ما، این کتاب‌ها سرشار از شگفتی، بسیار خلّاقانه، پر از تخیّل، گوناگونی و تنوّع و با شخصیّت‌ها و فضاهایی غریب‌ و ـ درعین‌حال ـ دلپذیرند؛ این کتاب‌های دوست‌داشتنی برای ما خاطره‌انگیز هم هستند. فانتزی‌ها، بااین‌که محصول دورة مدرن و زندگی جدید انسان‌هایند، در اسطوره‌ها ریشه دارند. برای خواندن‌شان، به چیزی بیشتر از آن‌چه برای خواندن قصّة معمولی به ‌کار می‌رود، نیاز داریم: شاید به نوعی حسّ ششم. در داستان‌های فانتزی، برای جلب توجّه به قهرمان و ضدقهرمان، ویژگی‌های‌شان مثل جسارت، زیبایی، شجاعت و نیرومندی یا بدی، زشتی، حیله‌گری و سنگدلی، بزرگ‌نمایی و اغراق می‌شود. ولی بااین‌همه، چنین داستان‌هایی از منطقی درونی و خاصّ خودشان پیروی می‌کنند، منطقی که برای ما کتاب‌خوان‌ها قابل تشخیص است؛ منطقی هرچند غیرمعقول، امّا قابل درک برای کسانی‌که فانتزی بخشی از زندگی‌شان است. برای ما نه تنها «ارباب حلقه‌ها» باورپذیر است، بلکه از بسیاری بخش‌هایش درس می‌گیریم و «تالکین» را به بزرگی می‌ستاییم.

۳-
اگر می‌خواهید ذهنی خلّاق و فکری زاینده داشته باشید که از پسِ درکِ دنیای جدید بربیاید، فانتزی بخوانید. داستان‌های فانتزی، مثل «مومو»ی میشائیل انده، «شازده کوچولو»ی سنت‌اگزوپری، «ماتیلدا»ی رولد دال و «هری پاتر» رولینگ، همه غیرمستقیم به جنبه‌های مختلف زندگیِ مدرن اشاره می‌کنند. «مومو» و «شازده‌کوچولو» خیلی خوب ازخودبیگانگیِ انسان‌ها را نشان می‌دهند؛ جهانی را به نمایش می‌گذارند که آدم‌هایش ماشینی شده‌اند و فقط از اعداد و اَرقام سر در می‌آورند و دیگر با خودشان هم بیگانه و غریبه‌اند. «ماتیلدا» و «هری پاتر» هم خیلی خوب حسّ‌وحالِ بچّه‌های رهاشده را، آن‌هایی که حتّا از توجّه خانواده‌هایشان هم بی‌نصیب مانده‌اند، نشان می‌دهند. خانواده‌هایی که در دنیای مدرن، به عواطف کاری ندارند و پول و کار، برایشان از همه چیزهای دیگر ـ حتّا از بچّه‌هایشان ـ مهم‌تر است.
نمی‌خواهم بگویم داستان‌های «واقعی»تر را نخوانید. چرا؛ اتّفاقاً آن‌ها هم حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. ولی از فانتزی هیچ‌وقت ـ حتّا وقتی بزرگ‌تر شدید ـ غافل نشوید. تفکّر خلّاقتان را با فانتزی پرورش دهید و از پنجره‌هایش به پیرامون‌تان نگاه کنید و از طریقش دنیای جدید اطرافتان را بهتر بشناسید. اگر داستانی فانتزی خوانید و خوشتان آمد، به دوستان و هم‌سنّ‌و‌سال‌هایتان و ـ چرانه؟ ـ به بزرگ‌ترها پیشنهاد کنید بخوانند. هرچند احتمالاً بزرگ‌ترها ادّعا خواهند کرد که از وقتی هم‌سن‌ّوسال شما بوده‌اند، فقط کتاب‌های «ویکتور هوگو» و «داستایوفسکی» و «دیکِنز» را می‌خواند‌ه‌اند و اصلاً نویسنده‌ای به اسم «ژول ورن» نمی‌شناسند!

۴-
بخواهیم یا نخواهیم، فانتزی در دنیای امروزی ـ بویژه در ادبیّات کودک و نوجوان ـ اهمّیّتی انکارناپذیر دارد. محتوا و پیام‌های نهفته در این داستان‌ها را مخاطبانِ نوجوان ـ بر خلافِ نظر برخی بزرگترها ـ به‌خوبی درمی‌یابند و واقعیّت را از رهگذرِ روابط و رویدادهای داستان‌های فانتزی تجربه می‌کنند؛ شگردهای خلّاقانه‌ی روایت و کاربردِ هنرمندانه‌ی عنصرِ «تعلیق»، لذّتِ بی‌انتهای داستان را به آنان می‌چشانَد و آماده‌شان می‌کند تا قدم به پهنه‌های دیگرِ داستان بگذارند... آری، فانتزی در ادبیّات امروز چنان جایگاهی دارد که نویسندگان طراز اوّلِ جهان همچون «مارکز»، «بورخِس» و «فوئنتِس» با بهره‌گیری از آن در سبْکِ «رئالیسمِ جادویی» شاهکارها خلق کرده‌اند؛ و مگر نه این‌که «ایتالو کالْوینو» به یاریِ شخصیّت‌های تخیّلیِ داستان‌هایش، مرزهای خلّاقیّت را تا ابدیّت گسترش داده است؟

۵-
شِل سیلْور اِستاین ـ که ازقضا آثاری برجسته در قلمرو فانتزی دارد ـ در یکی از شعرهایش بزرگ‌ترهایی را که رفتارها و علاقه‌های کوچکترها را مدام زیر سئوال می‌برند، به زبان طنز این‌طور معرّفی می‌کند:

دائیم پرسید: «چطور به مدرسه می‌روی؟» گفتم: «با اتوبوس»
دائیم لبخند زد و گفت: «من وقتی به سنّ تو بودم، پابرهنه می‌رفتم، آن‌هم دوازده کیلومتر»

دائیم پرسید: «چقدر بار می‌توانی برداری؟» گفتم: «اندازه‌ی یک کیسه گندم»
دائیم خندید و گفت: وقتی به سنّ تو بودم، ارّابه می‌کشیدم و گوساله از جا بلند می‌کردم»

دائیم پرسید: «چند بار تا به حال دعوا کرده‌ای؟» گفتم: «دو بار، هر دو بار هم کتک خورده‌ام»
دائیم گفت: «وقتی به سنّ تو بودم، هر روز دعوا می‌کردم و یک ذرّه هم کتک نمی‌خوردم.»

دائیم پرسید: «چند سالته؟» گفنم: «نه سال و نیم»
آن وقت دائی بادی به غبغب انداخت و گفت:
«من وقتی به سنّ تو بودم... ده سالم بود»

- کتاب‌باز (۱)::بیایید دون‌کیشوت باشیم!
- کتاب‌باز (۲)::اگر بخواهی، تو هم می‌توانی به زبان ما حرف بزنی!
- کتاب‌باز (۳):: عادت‌های کتاب خواندن