« سولوژن | صفحه اصلی | سخن عاشق: شک »

در ستایش ادبیات

بااحترام، تقدیم به دوست دیرینه‌ام که وقتی میپرسم چرا کتاب نمیخوانی، میگوید «کتاب بخوانم، که چی؟»؛ «با هم فیلم ببینیم؟» «که چی؟»؛ «می‌آیی تئاتر؟» «که چی؟» ... گرچه وبلاگ هم نمیخوانَد: که چی؟!

«چرا ادبیات» –ِ ماریو بارگاس یوسا را با ترجمة عبدالله کوثری، بعد از اینکه خریدم، خواندم و به خانه نرسیده، تمامش کردم؛ کوتاه است و خوش‌خوان. در سراسر مدّتی که میخواندمش یاد دوستی بودم که تحصیلات عالیش را اکنون در دکترای یک رشتة مهندسی میگذراند و یکی از مجادلات کم‌و‌بیش همیشگیمان این است که ادّعا میکند «خواندن داستان و ادبیات، فعّالیّتی غیرضروری‌ست» و من البتّه، مخالفم.
یوسا در این مقاله، سعی میکند بفهمانَد ادبیات، جز لذّت‌بخشی، «فعّالیّتی[ست] بی‌بدیل برای شکل‌گیری شهروندان در جامعة دموکراتیک مدرن، جامعه‌ای مرکّب از افراد آزاد.» با استدلالهای یوسا در این نوشته کاری ندارم. دربارة درستی یا نادرستی بعضی‌شان میشود چون و چرا کرد. ولی بهرحال، درست یا نادرست، قشنگند و خیلیهایش برای کتابخوانها، درک‌پذیر. دو سه بند پایین را از کتاب رونویسی کرده‌ام تا انتقامی باشد از کتاب‌نخوانها و بیانگر حسرتی شخصی، که چرا بیشتر درگیر ادبیات نیستم؟!

آدمی که نمیخوانَد یا کم میخوانَد یا فقط پرت و پلا میخوانَد، بی‌گمان اختلالی در بیان دارد، این آدم بسیار حرف میزند امّا اندک میگوید، زیرا واژگانش برای بیان آنچه در دل دارد بسنده نیست. امّا مسأله، تنها محدودیّت کلامی نیست. محدودیّت فکر و تخیّل نیز در میان است. مسأله، مسألة فقر تفکّر نیز هست...
ادبیات، عشق و تمنّا و رابطة جنسی را عرصه‌ای برای آفرینش هنری کرده است. در غیاب ادبیات اروتیسم وجود نمیداشت. عشق و لذّت و سرخوشی بی‌مایه میشد و از ظرافت و ژرفا و از آن گرمی و شوری که حاصل خیالپردازی ادبی است، بی‌بهره میماند. براستی گزافه نیست اگر بگویین آن زوجی که آثار گارسیلاسو، پترارک، گونگورا یا بودلر را خوانده‌اند، در قیاس با آدمهای بی‌سوادی که سریالهای بی‌مایة تله‌ویزیونی آنان را بدل به موجوداتی، ابله کرده، قدر لذّت را بیشتر میدانند و بیشتر لذّت میبرند. در دنیایی بی‌سواد و بی‌بهره از ادبیات، عشق و تمنّا چیزی متفاوت با آنچه مایة ارضای حیوانات میشود، نخواهد بود، و هرگز نمیتواند از حد ارضای غرایز بدوی فراتر برود...
ادبیات برای آنان که به آنچه دارند، خرسندند، برای آنان که از زندگی بدان گونه که هست، راضی هستند، چیزی ندارد که بگوید. ادبیات خوراک جهانهای ناخرسند و عاصی‌ست، زبان رسای ناسازگاران و پناهگاه کسانی‌ست که به آنچه دارند خرسند نیستند. انسان به ادبیات پناه میآورد تا ناشادمان، ناکامل نباشد. تاختن در کنار روسینانتة زار و نزار و دوش بدوش شهسوار پریشان دماغ لامانچا، پیمودن دریا بر پشت نهنگ همراه با ناخدا اهب، سرکشیدن جام آرسنیک با مادام بوواری، این همه راههایی‌ست که ما ابداع کرده‌ایم تا خود را از خطاها و تحمیلات این زندگی ناعادلانه خلاص کنیم، زندگی‌ای که ما را وامیدارد همیشه همان باشیم که هستیم، حال آنکه ما میخواهیم بسیاری آدمهای متفاوت باشیم، تا بسیاری از تمنّاهایی را که بر ما چیره‌اند پاسخ گوییم...

در بخش پایانی مقاله، یوسا، دنیایی بدون ادبیات را تصویر میکند؛ تصویری نخراشیده و نابهنجار:

این دنیای بدون ادبیات، دنیای بی‌تمدّن، بی‌بهره از حسّاسیّت و ناپخته در سخن گفتن، جاهل و غریزی، خامکار در شور و شر عشق، این کابوسی که برای شما تصویر میکنم، مهمترین خصلتش، سازگاری و تن دادن انسان به قدرت است. از این حیث این دنیا، دنیایی مطلقاً حیوانی‌ست. غرایز اصلی تعیین‌کنندة رفتار روزانه میشود و ویژگی عمدة این زندگی مبارزه در راه بقا، ترس از ناشناخته‌ها و ارضای نیازهای مادّی‌ست. جایی برای روح باقی نمیمانَد. در این دنیا یکنواختی خردکنندة زندگی با ظلمت شوم بدبینی همراه خواهد شد، و با این احساس که زندگی انسانی همان است که باید باشد و همواره چنین خواهد بود، هیچکس و هیچ‌چیز قادر به تغییر آن نیست...

توصیه اینکه، کتاب را که جز این مقاله، دو مقاله/سخنرانی دیگر هم دارد، بخوانید (شاید دلتان با پاسخ یوسا به بیل گیتس خنک شد!) و بهمین بهانه مثل من، نگاهی بیندازید به «واقعیّت نویسنده» که مصاحبه‌ایست با یوسا. غبرائی ترجمه‌اش کرده.