« پارادوکس | صفحه اصلی | پرسشهایی برای اندیشیدن »

دویدن به دنبال باد

- حکیم میگوید: «بیهودگی‌ست! بیهودگی‌ست! همه چیز بیهودگی‌ست!» (کتاب جامعه – ۱۲:۸)

متن پایین، بقول شیوا مقانلوی عزیز، یادداشتی‌ست دربارة هستی‌شناسی داستان اباطیلِ کتابِ هول؛ البتّه برخلاف آنچه از تعریف شیوا برمیآید، جذّاب نیست؛ یا اینکه دستِ‌کم میتوانست خیلی بهتر باشد. بهرحال «هول‌»هولکی ;) نوشته شده. بعد از خواندن داستان حدس زدم میشود با اخذ «پوچی» و «تعلیق» از فلسفة وجودی و آوردن نمونه‌هایی از کتاب جامعه‌ی عهد عتیق – برای پررنگ‌ترشدن نقش نام داستان – و افزودن بعضی چیزهای دیگر از پارمنیدس تا بورخس، خوانشی از اباطیل – که دوستش داشتم – ارائه داد.
نوشته، در حاشیة گفتگوی بهار با شیوا دربارة کتاب هول، در صفحة ادب و هنر روزنامة اعتماد سی‌ام خرداد چاپ شده. گفتگو را هم توصیه میکنم که بخوانید. (متأسّفانه مطالب روزنامة اعتماد، لینک دائمی ندارند و بنابراین، باید با جستجو در بایگانی، دوشنبه سی‌ام خرداد را برگزینید و در صفحة ادب و هنر، دنبال مصاحبه بگردید.)

راوی داستانِ اباطیل – «استاد»، که تخصّصش خواندن نسخه‌ها و اسناد قدیمی‌ست – در پی دریافت ‌دعوت‌نامه‌ای، برای خواندن و رمزگشایی منحصربفردترین نوشتار جهان، به حضور «متن» می‌رود؛ چراکه این متن «برخلاف تمام نوشته‌های جهان، چنان سیّال است که جز در حضوری شفاهی و چهره‌به‌چهره، قادر به خواندنش» نخواهند بود. استاد، آن‌گاه که به مقصد می‌رسد، می‌شنود صد و سی و چهارمین استاد بزرگی‌ست که در هزار و دویست سال گذشته به خواندن متن آمده. سال‌ها می‌گذرد و راوی، در می‌یابد ناتوان از فتح این نوشته است؛ نوشته‌ای که «هیچ‌گاه آرام نمی‌گیرد تا بتوان به‌حال ثابتی معنایش کرد. لوحی روان است که قلم بادهای صحرا، که فرسایش روزانة خاک، که حتّا نگاه و آه مردمانی که روزها صبورانه کنارش می‌ایستند، آن‌را مخدوش می‌کند.» او نمی‌تواند «این باطلِ اباطیل» را درک و رمزگشایی کند.
***
استاد داستان در متن دنیا زندگی می‌کند. او به خواندن متن کتاب «تاریخ» – که به‌قول هگل، روح جهانی آن‌را نوشته – دعوت شده یا در برابر کتابی ایستاده که – بنا به‌قول گالیله – دستِ «طبیعت» آن‌را رقم زده. او – استاد – «شوری بی‌هوده» است: سعی می‌کند متن شناور و سیّال را بخوانَد و می‌داند که توانش را ندارد؛ چراکه هرلحظه متن به رنگی دیگر درمی‌آید. به‌این‌ترتیب، استاد، انسانِ فلسفة وجودی‌ست. انسانی که با طرح‌انداختن‌ها و انتخاب‌هایش، معنا پیدا می‌کند. پس، واقعیّتش، گونه‌ای از بودن نیست؛ بلکه هستی او، نیست. چراکه هرلحظه کسی نیست؛ بلکه باید کسی بشود: با آزادی در انتخاب‌هایش، خود را بسازد و سعی کند طرح‌ها را تحقّق بخشد. مرگ، در این میانه معنای تازه‌ای به واقعیّت چنین انسانی می‌دهد. مرگ، شرط ضروری آزادی انسان است. اگر آگاهی از مرگ در میان نبود، گزینشی در کار نمی‌بود. آنگاه انسان می‌توانست تک‌تک راه‌ها را بیازماید و دست به گزینش نزند؛ بلکه فردفردِ گزینه‌ها را آزمون کند. مرگ، سازندة انتخاب و آزادی‌ست؛ امّا از دیگر سو، زندگی را پوچ می‌سازد. تا آنجا که حکیم کتاب «جامعه»ی عهد قدیم را به ناله می‌آوَرَد که «همه چیز بیهوده است؛ درست مانند دویدن به دنبال باد!» اینطور، انسان، در تعلیق زندگی می‌کند.
قرائتِ متنِ سیّال، استادِ دانش‌مند را رودرروی تعلیق زندگی قرار می‌دهد. استاد، در مواجهة با متن شنی، بی‌تفاوت و دلزده، دست‌ها را به تسلیم بالا می‌بَرَد. در چنین تعلیقی، زندگی جذّابیّت‌هایش را از دست می‌دهد و حکمت و عشرت و کوشش و ترقّی و ثروت، دیگر جالب نیستند. حتّی چه بسا، اگر مانند وجودی‌گراها بپذیریم که آگاهی انسان از نیستی می‌آید و انسان یگانه موجودِ مرگ-آگاه است، آنگاه، هرقدر فرد بیشتر بداند، بیشتر وجه تعلیقی زندگی را حس می‌کند و چه بسا، ناشادتر می‌شود. حکیمِ کتاب جامعه می‌گوید «انسان هرچه بیشتر حکمت می‌آموزد، محزون‌تر می‌شود و هر چه بیشتر دانش می‌اندوزد، غمگین‌تر می‌گردد.» و شهید بلخی، تأیید می‌کند که «در این گیتی سراسر گر بگردی / خردمندی نیابی شادمانه». استادِ داستان هم در صحنة پایانی، پس از این‌که دریافته قدرت دانش‌اش را به سخره گرفته‌اند، در میانة متن، غمگین و بی‌تفاوت از حرکت ایستاده است؛ چراکه هر حرکتی با دلهرة آیندة متن و حسرت گذشتة آن همراه است. استاد، زبان به شِکوه می‌گشاید که «من دل‌مشغولِ هزارپاره‌ای هستم که باید بر آن پا بگذارم؛ امّا در هر پایی که می‌گذارم تا خطّی بالا برون، به ناگزیر خطّ قبلی را پاک می کنم و مجبور می‌شوم دوباره به همان بازگردم که حالا چیزی یک‌سر تازه است.»
اینطور، آیا نامه – نامه‌ای که استاد دریافت می‌کند و معترف است که همه چیز همان نامه بود – حکم زندگی – یا با توصیف بالا، چه فرق می‌کند: مرگ – نیست؟ استاد، به‌گونه‌ای اتّفاقی انتخاب می‌شود؛ همانطور که در فلسفة وجودی زندگی و مرگِ فرد، هر دو اتّفاقی هستند: می‌توانستند نباشند؛ یا به‌بیان سارتر «ممکن ناضروری»‌اند. راوی اعتراف می‌کند که اتّفاقی برگزیده شده؛ چراکه «در عظمتِ ایمانِ سبکِ آن‌ها کس و جایش فرقی نمی‌کرد.»
***
استادِ این داستانِ بورخسی، با دانش عظیمش، «وانهاده» در میانة شدن‌ها و صیروریت‌های متن ِ همیشه در حرکت زندگی – یا بنا به‌قول کتاب جامعه: این «باطل اباطیل» (ترکیبی که داستان، نامش را مدیون آن است) – آگاه از نقص خود و عجزِ ما، به امید درک این رخداد، تلاش دردناکش را ادامه می‌دهد. استاد، انسان وجودی‌ست که اتّفاقی پا به عرصه گذاشته؛ ولی همچنان طرح می‌اندازد. او دا-زاینِ هایدگری‌ست: «هستنده‌ای که به نیستی راه می‌یابَد». دا-زاین هایدگر، درست مثل «استاد»، انسانِ تأویل‌گر است؛ او – که همیشه در میانه وارد می‌شود و هیچ‌گاه نخستین نیست – باید متنِ زندگی را بخوانَد و طرح بیندازد. نمایش هیچ‌گاه متوقّف نمی‌شود؛ همیشه در حال شدن است.
اباطیل، داستان زندگی انسان است؛ انسانی که گاهی دلش می‌خواهد پارمنیدس‌وار فکر کند، همة این شدن‌ها و صیروریت‌ها و حرکت‌ها، خیالی و واهی‌ست.