« دلایلِ نامستدل برای شرکت در انتخابات | صفحه اصلی | فرد یا جریان؟ »

دربارة علی عبدالرازق

بعد از یادداشت گزارش سخنرانی دکتر صدری و پی‌نوشتی که دربارة علی عبدالرازق نوشته بودم، دوست عزیزی دربارة این متفکّر مصری پرسید. بد ندیدم، آنچه خیلی مختصر و در این مدّت کوتاه دربارة عبدالرازق دریافته‌ام، اینجا بنویسم؛ تا هم پاسخ ایمیل را داده باشم و هم پستی برای «راز»، تولید شده باشد: یک تیر و دو نشان.

علی عبدالرازق (متوفای ۱۹۶۶) نوگرایی دینی‌ست که نظراتش در دورة بحران خلافت (الغای رسمی خلافت عثمانی بسال ۱۹۲۴ در مجلس کبیر ملی ترکیه تصویب شد) طرح شد و البتّه برای خودش نتایج خوشایندی نداشت و از «شهاده»ی الازهر و منصب قضا محروم شد. آنچیزی که در کار عبدالرازق – در پیوند با آنچه از دکتر صدری نقل کردم – برایم مهم است (و به‌گونه‌ای غریب پیوسته با تفسیری سراسر متمایز از جریان سَلَفی‌گری امثال عبده است) این اندیشة کلیدی در «الاسلام و اصول الحکم» است که موضع پیامبر بعنوان سیاستمدار مسؤول، متفاوت از موضع او بعنوان معلّم دینی یا روحانی‌ست. باین ترتیب، تشکیل حکومت اسلامی در برهه‌ای از تاریخ، شرط ضرورت استمرار آن نیست. عبدالرازق متناسب با دورة تاریخی خود حتّی بیش از این، پا پیش میگذارد و اعلام میکند که خلافت همیشه برای اسلام و مسلمانان دردسرساز بوده و سرچشمة تباهی و فساد.
عبدالرازق پس از بررسی سیرة پیامبر اسلام باین نتیجه میرسد که رفتارهای حکومتی او، تنها وسیله‌ای از وسایل تثبیت دین و تأیید دعوت است؛ وگرنه پیامیر هیچ ولایت دیگری جز ولایت رسالت بر مؤمنان ندارد و نمیتوان از ولایت حکومتی سخن گفت. بهمین دلیل پیامبر، «وکیل»، «حفیظ» و «مصیطر» بر مسلمانان نیست. پیامبر در طول دورة نبوّت بعضی کارهای سیاسی مثل رهبری غزوات، نصب قضات، و ... را هم انجام میداده، ولی هیچ کدام ارتباط مستقیم به دعوت به اسلام و رسالت او نداشته؛ تا آنجا که حتّی جهاد هم از وظایف پیامبر نیست.
عبدالرازق اینطور نتیجه میگیرد که «... خلافت در برنامه‌های دینی هیچ جایگاهی ندارد، چنانکه در مسألة قضاوت و سایر امور حکومتی نیز نقشی ندارد؛ بلکه همة اینها، برنامه‌های سیاسی صرف است که دین را بدانها سر و کاری نیست؛ نه از آن منع کرده و نه به آن فرمان داده است، بلکه عرصة سیاست را بانسان واگذار کرده که به دستورهای عقل و تجربة امّت‌ها و قواعد سیاسی رجوع کند.» باین شکل، دو نتیجة بلافاصله در کار عبدالرازق وجود دارد: یکی اینکه سیاست، حکومت و آنچه از جنس قدرت است، هر قدر برای تحقق آرمانهای اسلامی ناگزیر باشد، جوهری و ضروری اسلام نیست. دوّم اینکه، مسلمانان آزادند هر شکل حکومتی را به مناسب تأمین رفاهشان است، برگزینند.
بنظرم میآید کار عبدالرازق از اینجهت که در تعلیم دینی ریشه دارد و در اثبات احتجاج‌هایش از پیشینه‌های فقهی کتاب، سنّت و اجماع استفاده کرده، میتواند در کنارِ ادبیات پژوهشهای جامعه‌شناختی دین – آنطور که بیشتر دکتر صدری پی میگیرند – آنها را تکمیل کند.

* آنچه اینجا نوشته‌ام بیشتر متّکی بر برداشتهایم از فصل «بحران خلافت» (فصل دوّم) «اندیشة سیاسی در اسلام معاصر» (مرحوم حمید عنایت/ترجمة بهاءالدین خرمشاهی/انتشارات خوارزمی ۱۳۶۲) و فصل «مسألة حکومت» (فصل ششم) «اسلام و مدرنیته» (عبدالمجید شرفی/ترجمة مهدی مهریزی/انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ۱۳۸۳) است؛ باضافة مقالة «Religion and Modernity; Reflections on a Modern Debate» نوشتة David Waines در صفحات ۲۸ و ۲۹ شمارة ۱۲ خبرنامة ISIM، التفاتی خانم دکتر احمدنیا. :) در ضمن در جستجوهای اینترنتی هم به نوشته‌هایی دربارة عبدالرازق دسترسی هست.

پ.ن. راستی، دکتر صدری به کامنتهای مطلب قبل جواب داده‌اند. بخوانید.