« کمک به یک دوست | صفحه اصلی | اقرار و انکار »

اسلام و آیندة ایران مردمسالار - سخنرانی دکتر احمد صدری

دکتر صدری عزیز چهارشنبة گذشته، در دوّمین روز سمینار «گذار به دموکراسی»، دربارة دین در آیندة دموکرات ایران در تالار ابن‌خلدون دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه تهران صحبت کردند. گزارش صحبتهای ایشان را به دوست ناآشنای تازه‌ام – امیر – تقدیم میکنم که در آمریکا ساکن است و بهانة آشنایی‌مان دکتر صدری... قرار گذاشتیم اگر دکتر صدری اینجا سخنرانی کردند، در وبلاگم گزارش کنم تا او هم بخواند. :)

دکتر صدری صحبتهایشان را با نقد کارکردی تقسیم روشنفکران به دو دستة دینی و عرفی شروع کردند و بعنوان جایگزین، دسته‌بندی کاراتر روشنفکر بومی و جهانشهر را پیش کشیدند و گفتمان بین این‌دو را مثبت و تعیین‌کننده دانستند. در واقع بخش آغازین سخنرانی، ناظر به مناظرة دکتر صدری و دکتر علی پایا بود که چند وقت پیش در روزنامة شرق جریان داشت. بنابراین برای آگاهی دقیقتر از بحث، بد نیست به نامه‌نگاریهای دنباله‌دار صدری و پایا رجوع کنید. (پیدا کردن نظم منطقی نوشته‌ها چندان راحت نیست. برای همین از لینک دادن معذورم!) سپس، با توجّه به این مقدّمه، یکی از موضوعات مهم مورد بحث این دو دسته از روشنفکران را آیندة اسلام و دین در ایران دانستند و اینطور به موضوع سخنرانی – «اسلام و آیندة ایران مردمسالار» – وارد شدند.

دکتر صدری، جایگاه دین را بطور منطقی، چهار حیطة مختلف زندگی برشمردند: یکی، حیطة خصوصی؛ دوّمی حیطة جامعة مدنی؛ دیگری حیطة جامعة سیاسی و دستِ آخر، حیطة دولت. و آگاهانه، دستة حداکثری چهارم – یعنی حضور در حیطة دولت – را حذف کردند و حضور هژمون و از بالای دین در دولت را – با این استدلال که در جامعة مردمسالار و از نظر عینی سکولار، دین جایی در دولت ندارد – موضوع گفتمان ندانستند. ادامة سخنرانی به تلاش برای پاسخ به این پرسش گذشت که دین باید در سه دستة باقیمانده چه جایگاهی را تصاحب کند؟
دکتر صدری در پاسخ به این سؤال، جایگاههای متصوّر دین و قائلان به آن جایگاه‌ها را اینطور تصویر کردند که گروهی از روشنفکران جهانشهر، معتقدند که دین باید با عقب‌نشینی به حیطة خصوصی بازگردد. جز این، راه حل متصوّر دوّم، حضور در حیطة خصوصی و جامعة مدنی – هر دو – است و امکان سوّم، حضور دین در جامعة سیاسی علاوه بر دو حیطة پیشین میباشد. قائلان به این شیوه معتقدند مؤمنان در یک جامعة سکولار دموکراتیک باید علاوه بر دین‌ورزی در حوزة شخصی و جامعة مدنی، توانایی ایجاد حزب از طرق کاملاً دموکراتیک را نیز دارا باشند و نیّات خود را دنبال کنند.

دکتر صدری با طرح این موضوع که خود را از دستة دوّم میدانند و معتقدند که دین باید علاوه بر حیطة خصوصی تنها در جامعة مدنی حاضر باشد، خود را از گروه‌ حداقلی قائل به حضور دین در عرصة خصوصی و گروه – در تقسیم‌بندی جدید، حداکثری – قائل به حضور دین در جامعة سیاسی جدا کردند. گرچه گفتند که در جامعة سکولار دموکراتیک نمیتوان با سلب حق حیات اجتماعی، جلوی مؤمنان را گرفت که به جامعة مدنی یا سیاسی نیایند و ادامه دادند که تبعید و بازنشسته‌کردن دین صرفاً در حوزة خصوصی، وضعیّتی رؤیایی‌ست که بدون کنارگذاردن دموکراسی، ضامن اجرا ندارد. بعلاوه معلوم نیست که حتّی این موضوع مناسب و مفید باشد؛ چراکه فعّالیّت دین در جامعة مدنی بعنوان نیروی ناقد درون‌زاد میتواند مثبت باشد و به مثابة وزنه‌ای مقابل کجرویهای محتمل نظامهای سکولار طرح گردد. همانطور که دفاع کلیسا از محرومین، ناقد سرمایه‌داری و از دستاوردهای حضور دین در جامعة مدنی‌ست. مثال تاریخی ایستادگی کلسیای کاتولیک در برزیل دهة شصت در مقابل سیستم نظامی و از سوی دیگر، عدم شرکت در جامعة سیاسی و تشکیل حزب، پس از آن – بدلیل پایبندی به ادبیات واتیکان دوّم – نمونة خوبی از این طرز تلقّی حضور دین در جامعه است.

باین ترتیب، دکتر صدری – در مقام روشنفکری بومی و نه جامعه‌شناس – با حضور دین در جامعة سیاسی مخالفت کردند و کناره‌گیری داوطلبانة دین از جامعة سیاسی را – که راهگشای حضور دین در دولت است – مطلوب دانستند. سپس با نقد روشنفکران جهانشهر سکولار و لائیک – که منتظر ظهور یکبارة جامعة سکولار عینی و ذهنی، آنطور که در نظریه‌های سکولاریزاسیون دهة شصت طرح میشد، هستند – آنها را مبتلا به تب کلبه‌ای دانستند؛ چراکه روند جهانی گسترش دین را فراموش کرده‌اند و ایران را استثنایی بر قاعدة جهانی دانسته‌اند؛ در حالیکه دین در تمام دنیا، در حال تهاجمی فرهنگی به نهادهای سکولار بوده است. تا آنجا که جامعه‌شناسان، نقش دین و سکولارشدن را مورد بررسی مجدد قرار داده‌اند و اصطلاحات «ناسوتی‌زدایی از دنیا» و «ناخصوصی کردن دین»، اکنون رایج شده و به این ترتیب، داستان ایران، جزیی از داستان جهانی احیای مجدّد دین است. با این تفاوت که در ایران، دین کاملاً موفّق شده و توانسته دولت را از آن خود کند.

در دیدگاه دکتر صدری، اسلام اصلاحی – اسلامی که برای آیندة ایران مردمسالار مفید است – اسلامی‌ست خود-نانهادینه‌انگار و مخالف با دولتی‌بودن. اسلام اصلاحی، با علوم انفس و آفاق همسوست؛ مابعدروشنگری و تکثّرگراست. ضمن اینکه همسو با – امّا منتقد – مدرنیته می‌باشد. دکتر صدری این ادّعای کم و بیش قابل اثبات را طرح کردند که نانهادینه‌کردن دین، جزء ذات اسلام است؛ همانطور که جزئی از ذات مابقی ادیان – در اصطلاح یاسپرس – پست-اکسیال، یا بعبارت دیگر، ادیان جهانی یا ادیان رستگاری است؛ ادیانی که برخلاف ادیان ابتدایی که در آن دین، منصّة اجتماعی بودن انسان است، به‌دنبال فلاح انسان و رابطة او و خدا می‌باشند. (در واقع ادیان وبری و نه ادیان دورکیمی) این‌چنین اسلامی می‌تواند ایجابی و نه سلبی باشد. دکتر صدری اضافه کردند که اسلام در ایران هنوز زنده است و نمونه‌اش – جز یافته‌های پژوهش‌های علمی، مثل پیمایش ارزش‌های اینگلهارت – نوآوریها در مراسم عاشورا و آیکون‌گرافی اینک متداول شیعه است.
دکتر صدری، سخنانشان را با طرح این موضوع که اصلاح دین، نه تنها به نفع مذهبی‌ها، بلکه به نفع سکولارها و لائیکهاست، به پایان رساندند.

پ.ن.۱. بعد از سخنرانی دکتر صدری، صحبتهای دکتر یوسف اباذری را هم گوش کردیم که در نوع خودش جالب بود. بعد از جلسه هم دسته‌جمعی رفتیم بوفه و آنجا هم بحث را با دکتر صدری ادامه دادیم. فکر کنم صحبتهای غیررسمی بوفه، خیلی مفید بود. هرچند هنوز با دکتر صدری دربارة برداشتهایمان از سخنرانی دکتر اباذری اختلاف نظر دارم. راستش را بخواهید حتّی گمان میکنم هر دو با هم موافقیم؛ ولی تأکیدهایمان را بر روی بخشهای متفاوتی از صحبتهای اباذری میگذاریم و بنابراین نتیجة پررنگ بحث را جور دیگری تفسیر میکنیم.
پ.ن.۲. شنبة گذشته برای دکتر صدری، نمونه‌های مدّاحیها و عزاداریهای جدید را بردم و دربارة بعضی مختصاتشان صحبت کردیم. در سخنرانی چهارشنبه، وقتی که دکتر صدری میخواستند دربارة زنده بودن دین در ایران مثال بیاورند به این عزاداریها اشاره کردند که باعث افتخار من شد. :)
پ.ن.۳. صحبتهای ما، دربارة عقل و دین هم در جمع کوچکتری در محوّطة دانشکده موازی با سخنرانی مصطفی ملکیان ادامه پیدا کرد و خوش گذشت.
پ.ن.۴. ممنون از بهار بابت ضبط صحبتهای دکتر صدری و دکتر اباذری. اینطور با اعتماد به نفس بیشتری میشود گزارش کرد.
پ.ن.۵. بعد از اینکه در اوّلین دیدارم با دکتر صدری با این ایده که ادیان پست-اکسیال، هدفشان رستگاری فردی است، آشنا شدم، کمی کنکاش کردم. یکی دیگر از قائلان به این موضوع عالم مصری، علی عبدالرازق است. او نشان میدهد که مدرن‌بودن حکومت، جدایی از گذشتة سرشار از مؤلّفه‌های سنّتی دین را ایجاب نمیکند. عبدالرازق در کتاب اسلام و ریشه‌های اقتدار (یا حکومت) بحث میکند که نه قرآن و نه سنّت نبوی هیچکدام تأیید نمیکنند که نقش پیامبر سیاسی و دینی بوده؛ بلکه نقش پیامبر صرفاً معنوی بوده است. او با دیدگاه ابن‌خلدون، با تفسیر جدید محسن مهدی بر آن – که معتقد است دین باید سیاسی شود – مخالف است. جالب اینجاست که نظرات او باعث تقبیح شدید و اخراجش از الازهر شد.