« تنهایی پرهیاهو | صفحه اصلی | داوود خطر! »

خودبسندگی

نقدِ مراد فرهادپور دست‌کم برای من که هنوز، هرجا نامی از او باشد – جلسة سخنرانی، مقاله یا کتاب – با شتاب بسراغش میروم؛ میخوانَم، گوش میکنم و گمان میکنم درمیابم، کنشی «مخاطره‌آمیز» است. طرحِ موضوع در اینجا – که بیشتر دیدگاه‌های اخیر او را برای رسیدن به فلسفه‌ای «مستحکم و پایدار» در بر میگیرد – از اینجهت است که سخنان دیگران و – اگر خوشبخت باشم – سخنانش خودش را بشنوم.
طرح مسأله، برای من از سخنرانیها و نوشته‌های فرهادپور دربارة بدیو (در شرق، پلی‌تکنیک و کتاب ماه ادبیات و فلسفه) شروع شد. با سخنرانیش دربارة هستی‌شناسی بدیو (در فیزیک نظری) ادامه یافت و وقتی نوشته‌اش دربارة روشنفکری دینی را – که ظاهراً بی‌ربط با دوتای قبلی‌ست – خواندم به اوج رسید. از آخری شروع میکنم تا به جوهر مشترک آنچه پروژة فرهادپور میخوانَم، برسم.

بنظرم طرز تلقّی فرهادپور در «پاسخ به یک کامنت» – دربارة روشنفکری دینی – بخوبی پروژة فکریش در دورة اخیر – پس از شناخت، معرّفی و پرداختن به بدیو – را نشان میدهد.
در این نوشته، او روشنفکری دینی را سنتی مربوط به دورة تاریخی ایران بعد از انقلاب میداند. سپس، شرط دیگری اضافه میکند و مینویسد «شکل خاصی از توسل به معرفت‌شناسی پوپر، درمقام رخداد آغازینِ نمادین، یکی از سویه‌های برسازنده این جوهر است.» ایرادی باین تقسیم‌بندی دلبخواهی وارد نیست؛ لابد روشنفکری دینی – آنطور که منظور فرهادپور است – چنین ویژگیهایی دارد: مربوط به بعد از انقلاب و در آغاز، پوپری. بعبارت دیگر، وقتی فرهادپور از روشنفکری دینی میگوید، منظورش چنین چیزیست.
مسأله از جایی آغاز میشود که فرهادپور پای التقاط را بمیان میآورد. او با مثال – اتّفاقاً بنظرم کاملاً صحیح – شریعتی، استفاده از اصل ِ تکمیل – یعنی «رفع کمبودها و نواقص یک گفتار با استفاده از گفتاری دیگر» – را پیش میکشد؛ بآن اعتراض میکند و میگوید «ترکیب نظری‌ای که او [شریعتی] از اگزیستانسیالیسم، مارکسیسم و تفکر دینی ارائه می‌دهد به لحاظ فلسفی عقیم و فاقد خلاقیت است و به لحاظ سیاسی از حد نوعی پوپولیسم ایدئولوژیک فراتر نمی‌رود [...و تنها] همه‌ی نیازهای یک داشجوی شهرستانیِ پرتاب شده به درون متروپل را برطرف می‌کند.» او در مقابل ترکیب یا «روش اخته‌ساز»، تصمیم تئوریک هوسرل از یکسو و وبر از سوی دیگر را نمونه میآورد که حاضر نشدند، تئوریهای خود را با عناصری بیرونی ترکیب کنند و بنابراین به غنا دست یافتند.
باین‌ترتیب، آنچه فرهادپور میپسندد دستگاه فلسفی سخت و صلبی است که بی‌هیچ التقاط و ترکیبی، ایستادگی کند. اصرار او برای دست‌یافتن به چنین چیزی – همانطور که در سخنرانی کتاب ماه ادبیات و فلسفه میگفت – در جهت یافتن و پرداختنِ فلسفه‌ای‌ست مستحکم و پایدار – که با رویکردی فلسفی و نه جامعه‌شناختی یا سیاسی، در برابر وضعیّت موجود بایستد. اینطور، فلسفة دوست‌داشتنی او، برعکس فلسفه‌های اینک متداول، مرتبط با حقیقت است و از بازی‌های پایان و بازی‌های زبانی نشانه‌ها – که قرار نیست در هیچ موردی به توافق برسند – دور. در نظر او و با وامی که از بدیو میگیرد، روندهای اساسی فلسفی امروز، در نفی حقیقت و جایگذاری معنا بجای آن با هم مشترک‌اند؛ ولی فلسفة مورد نظر فرهادپور – که آن‌را در آرای «پدیده‌»ی آلن بدیو کشف می‌کند – برعکس، به‌دنبال نظریة حقیقت است. امّا حقیقت – برخلاف معرفت – کلیّتی توپر نیست.
باین ترتیب، شاید پروژة فکری او، انتقام از روندهای متداول امروزی فلسفه و خصوصاً فلسفه‌های پست‌مدرن – یا بقول فرهادپور در سخنرانی تابستان گذشتة پلی‌تکنیک، دلوزبازی – از یک‌سو و لیبرالیسم – یا بقول او، ترهات ریچارد رورتی – از سوی دیگر باشد. او از پروژه‌اش، انتظار نتایج سیاسی دارد.
تلاش برای دست‌یابی به فلسفه‌ای مستحکم، در بیان هستی‌شناسی بدیو در جلسة سخنرانی فیزیک نظری هم مشهود بود. مجموعة سرپایی که فرهادپور معرّفی کرد و در آن هستی‌شناسی بدیو را بر پایة نظریة مجموعه‌های کانتور بنیان نهاد، نمونة چنین دستگاهی‌ست. دستگاهی که از تصمیمی دلبخواهی شروع میشود، امّا بعدتر تک‌تک عناصرش متقابلاً و در نظمی منطقی همدیگر را تأیید میکنند؛ تا رمز و راز نامتناهی از میان برود. نمونة کلّی فلسفة بدیو، هستی‌شناسیش و دیدگاه فرهادپور دربارة روشنفکری دینی، نمایانگر میل او به فلسفه‌ای مستحکم است.
پروژة فلسفة مستحکم فرهادپور، خودبسنده‌ست. دستگاه زیبا و جذّابی‌ست که هر عضوش دیگری را راضی میکند و از این حیث به مستربیشن میماند. امّا بعدش چه؟ وقتی چشم باز میکنی، از خودت میپرسی حالا که چی؟ تا کی میتوان چشمها را روی هم نهاد؛ از دنیا فاصله گرفت و در ذهن، زیبارویانی را تصوّر کرد و با خیال آنها مشغول بود؟ «فاصله گرفتن از جهان موجود» و چشمها را بستن و دست‌یافتن به رادیکالیسم فلسفی، این نقل بزرگواری را در ذهنم پررنگ میکند که میگفت: «جامعه‌شناسی که چیزی از فلسفه نداند، خام است؛ امّا، فیلسوفی که جامعه‌شناسی نداند یا از نتایجش بهره نگیرد [و در ضمن، منتظر نتایج سیاسی نظریه‌اش باشد] خطرناک است.» نظر فرهادپور دربارة روشنفکری دینی، خودبسنده و جذّاب است. گزاره‌هایش – که بسیاری دلبخواهی‌اند – در تأیید یکدیگر نوشته‌شده‌اند؛ امّا، تا چه حد به واقعیّت مربوط است؟ تا چه اندازه می‌توان حرکت سروش به الاهیّات لیبرال و هرمنوتیک فلسفی و کلامی را پسروی روانکاوانه و بازگشت به مراحل قبلی رشد دانست؟

پ.ن. حدس می‌زنم علی عزیز – دوست دیریافته‌ام – با نظرم مخالف است. علی‌ عزیز، کمک می‌کنی همدلی بیشتری با دستگاه صلبی مثل هستی‌شناسی بدیو پیدا کنم؟