« طبقِ معمول: سه بند پراکنده | صفحه اصلی | ملاقات غیرمجازی »

گزینش: شبهای روشن و ایمان کیرکگور

-- همة این حرفا واسة اینه که زندگی یه خورده شبیه ادبیات بشه...

حدوداً یکسال از زمانی که درست در آخرین سانس ِ واپسین شبِ اکران فیلم، پیش از جشنواره، «شبهای روشن» را دیدم، میگذرد. از آنروز به بعد، فیلم را چند بار بتماشا نشسته‌ام و فیلمنامه را – گرچه برایم دلهره‌انگیز و حتّا تهوّع‌آور بوده – چندین بار خوانده‌ام. اصل داستان داستایوسکی را هنوز امّا، نخوانده‌ام. ولی داستان فیلم – که اقتباس از داستان داستایوسکی‌ست – خلاصه‌وار چنین روایت میشود: استاد دانشگاهی – که تک از دنیا کناره گرفته و زندگی آرامی دارد – از سرِ حادثه به دختری برمیخورد که به عاشقش قول داده، یکسال پس از آخرین ملاقات، چهارشب به میعادگاهشان بیاید تا دوباره هم را ببینند. زندگی استاد، در این چهارشب عمیقاً به زندگی دختر گره میخورَد و داستان خلق میشود...
آنروزها، دلمشغول اگزیستانسیالیسم بودم و کیرکگور را – بارها نوشته‌ام – دوست داشتم و هنوز دارم. دلایل فرامتنی دیگر هم، دست بدستِ علاقه‌ام میداد تا بارها و بارها دربارة فیلم فکر کنم. به آنچه پایین مینویسم، بسیار پیشتر اندیشیده بودم. چه شد که حالا نوشتمش؛ نمیدانم؟ شاید یکبار دیگر دیدنِ فیلم بود که وا داشتم آنچه را میخوانید، بنویسم. و البتّه یادداشت پیشین دربارة «پارادوکس ابراهیم بودن» – که دوباره، کیرکگور را برایم جذّاب ساخت – بی‌نقش و تأثیر نبود... آنچه آمده، درست مانند فلسفة کیرکگور تعبیری شخصی‌ست از فیلم. قول نمیدهم بپسندیدش.

۱-
ابراهیم برای قربانی‌کردن پسرش – که سالیان سال منتظر ولادتش بود – با الاغی ناراهوار سه روز پی در پی از کوه موریه بالا میرفت؛ سرشار از شک و دودلی. ابراهیم، قهرمان شک است. چراکه آنچه در آن شک نتوان کرد، آن‌اندازه ارزشمند نیست که فرد، تمامی هستیش را بر سر آن به خطر بیفکند. آنچه اینقدر ارزشمند است که بتواند هستی مرا تعیین کند، چیزی نیست که براحتی بتوانم آنرا انکار کنم؛ یا آنقدر بدیهی که مسلّمش بپندارم. سخت است فدا کردن فرزندی که سالها چشم‌انتظار تولّدش بودی؛ و این، درست همان چیزی‌ست که اگر بپذیریش، خود را در گروش مینهی؛ با نهایت اشتیاق و شور.

۲-
در «شبهای روشن»، استاد با دختر، سربالایی میعادگاه را میپیماید تا دختر بقرارش برسد.

دختر میگوید: این سربالایی، پدر آدم رو در میآره...
و ادامه میدهد: باز خوبه آدم مطمئنه یکی منتظرش هس وگرنه به چه عشقی این سربالایی رو میره بالا؟
استاد پاسخ میدهد: وقتی هم مطمئنی کسی منتظرت نیست، راحت میری بالا.
دختر میپرسد: پس بنظرت من چرا سخت میرم بالا؟
استاد میگوید: برای اینکه مطمئن نیستی، مردّدی.

آنچه حرکت را دشوار میکند، کسی/چیزی نیست که مطئنی آن بالا هست یا اطمینان داری که نیست. آنچه بالارفتن را دشوار میکند – دقیقاً برخلافِ اطمینان – شک است. همان شکّی که صعود ابراهیم را از موریه دشوار میساخت، بالارفتن دختر را از خیابان میعادگاه سخت میکند: شکی خوشایند. شکّی که دلهره (dread) میآفریند و نه ترس (fear). دلهره حالتی‌ست که پیش از جهشی از یک مرحلة زندگی به مرحلة دیگر دست میدهد؛ کیرکگور اینطور میگوید.

۳-
کیرکگور سه مرحله را در زندگی بتصویر میکشد: مرحلة استتیک یا حسّانی که قهرمانش دون‌ژوان است. مرحلة اخلاقی که آگاممنون یا آنتیگونه نمایندگیش میکنند و مرحلة ایمانی که نمادش ابراهیم است. گذر از هر مرحله به مرحلة دیگر – برخلاف آنچه هگل معتقد است – نه با اندیشیدن که با گزینش محقق میشود. اندیشه، بیکار گوشه‌ای مینشیند و چشم به اراده میدوزد تا جهش – و نه فرایندی پیوسته – رخ دهد. اینطور، ما دیگر سر و کاری با آنتی‌تزها نداریم؛ هر چه هست، آلترناتیوها هستند. باید که فرد، تمامی وجودش را گرو بگذارد و دست به گزینش بزند تا مرحله‌ای را طی کند.
اینطور، ضدّیتها و جداگانگی‌ها – برخلاف خواست هگل – مستور نمیمانند؛ برجسته میشوند. بهتر بگویم: از درّة جدابودگیها تنها با جهش ایمان میتوان گذشت؛ پلی از جنس دیالکتیک هگل در دست نیست. هیچ پیوستگی در کار نیست؛ هرچه هست، گسست است.

۴-
دختر فیلم شبهای روشن، از همه چیز دل میبرد. تنهای تنها به تهران آمده تا پس از یکسال دوری، چهارشب به انتظار آمدنِ «بهترین آدم» زندگیش باشد. او همه چیز را طرد کرده.
استاد در توصیف عمل دختر میگوید: عشق باعث شده تو یه سال بابتِ یه کلمه حرف صبر کنی و وقتش که شد به همه چی پشتِ پا بزنی و بیای اینجا...
دختر، همان کرده که کیرکگور میگوید «کناره‌گذاری بی‌پایان». همه‌چیز را از خودش، یا خودش را از همه چیز رها کرده تا با اراده، همة وجودش را برای تنها یک گزینش، در گرو بگذارد. نتیجه هم جهشی بزرگ است که دختر در توصیفش میگوید:

من توی این چهارشب، ده سال بزرگتر شدم...

۵-
ایمان، جهش است. ماجراست. خطر کردن است. ایمان، از همة اینها بالاتر، سرسپردن به بی‌یقینی عینی‌ست؛ کیرکگور اینطور میندیشد.

۶-
سرسپردگی از آن جنس که مرد استاد در شبهای روشن به نقل از ناظم حکمت میخوانَد:

به من گفت بیا
به من گفت بمان
به من گفت بخند
به من گفت بمیر
آمدم
ماندم
خندیدم
مردم.

۷-
همه چیز گسسته‌ست. یا کسی خداست و یا انسان به عبارت دیگر یا این است و یا آن (either/or) و نه اینکه هر دو باشد و خودش باشد (both/and). کیرکگور، اینطور به جنگ هگل میرود: «روح مطلق»، شبحی پریده‌رنگ است؛ خدا و انسان امّا مفاهیمی ملموس. اینطور، کیرکگور، انسان را با وضع اگزیستانسیل خود رویارو میکند؛ سرش شیره نمیمالد و دلخوشش نمیکند. وضعیّتی که کیرکگور تصویر مینماید – مانند آنچه هگل میگوید – مفاهیم اندیشه‌ای نیست؛ واقعیّت است. با کیرکگور میتوان زندگی کرد و با هگل، نه. با او میتوان خیال ورزید.

۸-
این، یعنی تمام داستان «شبهای روشن». قضیّه، مسألة انتخاب است. یا تو موقعیّتی/کسی را برمیگزینی و جوری میشوی؛ یا برنمی‌گزینی و در همان مرحلة پیش میمانی. طبیعتِ انتخاب، خشن است. همانقدر خشن که پدری، پسرش را قربانی کند. همانقدر خشن که وقتی خطاب «رؤیا»ی عاشق غایب فیلم را میشنویم، ترس برمان میدارد. انتخاب، خشن است ولی چاره نیست؛ اینجاست که دلت وضعیّت اردوگاهی (اینجا و اینجا و اینجا) میخواهد، در حالیکه میدانی، نجات در انتخاب است.

۹-
این نوشته با ابراهیم شروع شد با هماو به پایان میرسد. در داستان ابراهیم، مسأله قربانی شدن یا نشدن اسحاق (یا اسماعیل) نیست. مسأله، جهش ایمان است. اگر از منظر آنچه در بندهای پیشین آمد، به قضیّه نگاه کنیم، دیگر پایان داستان چندان اهمیّت ندارد؛ مهم نیست ابراهیم، پسرش را میکشد یا نمیکشد. مهم این است که تصمیم ابراهیم نه با عقل سازگار بود و نه با اخلاق. پس، قربانی‌شدن یا نشدن پسر، وقتی مهم است که از منظر عقل و اخلاق نگاه کنیم و نه از دید ایمان.

۱۰-
چه فرقی میکند، «رؤیا»ی داستان، «امیر» را برمیگزیند یا استاد را؟ قربانی میعادگاه شبانه، هرکه باشد – رؤیا، استاد، امیر یا کتابهای استاد – اهمیّتی ندارد. مهم جهشی‌ست در ایمان آدمهای داستان. مهم این است که دختر بگوید چهار شبه، ده‌سال بزرگ شده‌ام... بگوید چیزی که تو بمن دادی از عشقی که داشتم بالاتر بود. و مهم این است که استاد بگوید این چهارشب خوشبختی واسة یه عمر من بس بود... عشقی رو که تو حس کردی من فهمیدم، سعی میکنم همیشه نگهش دارم...

بگویم و بگذارم و بگذرم:
دلخوشتان نمیکنم؛ انتخاب خشن است و دلهره‌آور. نتیجه‌اش، امّا بزرگ است: حتّی بزرگتر از دلهرة انتخاب...