« سایه‌های اکبر فضلی‌پناه | صفحه اصلی | اسناب/ نسبي نگري – محمّد میرزاخانی »

ژاک دریدا: از فلسفه تا هنر – گزارش یک هم‌اندیشی

امروز – دوشنبه چهارده دی هشتاد و سه – مؤسّسة پژوهشی حکمت و فلسفه و فرهنگستان هنر، میزبان علاقمندان دریدا بودند تا در نشستی با عنوان «ژاک دریدا: از فلسفه تا هنر» از ساعت ۱۰ صبح تا ۶ بعد از ظهر، اندیشه‌ها و آثار فیلسوف تازه‌درگذشتة فرانسوی را نقد و بررسی کنند.
سخنرانی‌های تشریفاتی پیش از آغاز که حرف خاصّی برای گفتن نداشتند. دکتر اعوانی – رئیس مؤسّسه – و دکتر نامور – رئیس فرهنگستان هنر – و بعد دکتر نجومیان – دبیر علمی هم‌اندیشی – گزارششان را دربارة تشکیل همایش ارائه دادند و گفتند درگذشت دریدا بهانه‌ای شده برای اینکه رسمی‌ترین نهاد مملکتی در زمینة هنر و – شاید – رسمی‌ترین مؤسّسة فلسفه‌پژوهی کشور (!) با همکاری هم تشکیل جلسه بدهند.
سخنرانی افتّتاحیة دکتر داوری – رئیس فرهنگستان علوم – هم دستِ کمی از سخنرانی‌های پیشین نداشت. باز، انصافِ دکتر داوری را شکر که گفت نباید من ِ قدیمی را دعوت میکردید. دکتر داوری هم بعضی صحبت‌های تکراری دربارة دریدا را با کمی چاشنی طنز و از این شاخه به آن شاخه پریدن، بیان کرد.
پانل اوّل – با ریاستِ جلسة دکتر شهین اعوانی، از طرفِ مؤسّسه – «فلسفه و دین» نام داشت و سه سخنرانی را شامل میشد. دکتر غلامرضا اعوانی دربارة «نامه‌ای به دوست ژاپنی» صحبت کرد؛ نامه را دریدا در پاسخ به سؤال ایزوتسو – دین‌پژوه و اسلام‌شناس ژاپنی – مینویسد که پرسیده بود دیکانستراکشن را در ژاپنی چطور باید ترجمه کنیم. (برای اطّلاع، نامه را دکتر سجودی در شمارة پنجم زیباشناخت ترجمه و چاپ کرده.) بعد دکتر پاکتچی، سخنرانیش را با موضوع «فلسفة دریدا در برداشت آشنایان با سنّت‌های عرفانی» ارائه کردند و دستِ آخر نوبت به دکتر ضیمران رسید که قرار بود به نسبتِ هیدگر و دریدا بپردازد – و خیلی کم به موضوع اصلی اشاره کرد!
در پانل اوّل فقط دکتر احمد پاکتچی درست و حسابی صحبت کرد. دکتر پاکت‌چی – که بنظرم علاقه‌مندیش زبانشناسی تئولوژیک است – با سؤال لویناس – پدیده‌شناس و متألّهِ یهودی – از دریدا شروع کرد: آیا شما نمایندة آیینِ قبّالة لوریایی نیستید؟! و از اینجا، مشابهتهای فلسفة شالوده‌شکن دریدا و مرام‌های عرفانی را بررسی نمود و گفت چرا فرضاً ایزوتسو – که دربارة ذن-بودیسم تحقیق کرده – به مفهوم دکنستروکسیون علاقمند میشود (عنوانِ فصلهای کتابِ ایزوتسو «بازسازی فلسفة ذن-بودیسم» شاید بکلّی گویا باشد: معنا و لامعنا / تقابل خود و دیگری / تمایز درون و برون). دکتر پاکتچی، همچنین به اوزداوینیس اشاره کرد که دربارة سنّت‌های عرفانی شرق و پست‌مدرنیسم تحقیق کرده و حتّی آیاتِ قرآن و اشعار عطّار را با عقاید دریدا مطابقت داده. همچنین از آلمند گفت که دریدا را با ابن عربی مقایسه میکند و مفهوم «حیرت» ابن عربی را در کنار ِ «تحیّر» (bewilderment) دریدا قرار میدهد. ابن عربی معتقد بوده که حیرت، عجز روح نیست؛ بلکه توانایی برای دانایی بیشتر است. دریدا هم از سویی معتقد است که وقتِ «گیجی»ست که نیم‌نگاهی بجهان خارج – بعنوان دیگری – میندازیم. (باز هم جهتِ اطّلاع، بنظرم دربارة مفهوم «سرگردانی» -ِ پست مدرن، نوشتة تیلور که در کتابِ ویراستة کهون ترجمه شده، جالب و آموزنده است.)

دکتر احمد پاکتچی – در پانل نخست بهتر از دو سخنران دیگر، بحثش را ارائه کرد - عکس: امیرپویان شیوا

جز دکتر پاکتچی بقیه، تکراری و بی‌فایده حرف زدند و صحبتهایشان اصولاً به پانل دین مربوط نبود. از آن بدتر، نه دکتر اعوانی و نه دکتر ضیمران – با عرض شرمندگی و علیرغم احترامی که برای هر دوشان قائلم – بلد نبودند از بیست دقیقه‌هایشان استفاده کنند و گمان میکردند باید کل مقاله‌شان را بخوانند! دکتر اعوانی که با کلّی آیه و سلام و صلوات به یاد استادش ایزوتسو افتاد و به این پرداخت که چقدر جالب است دریدا و ایزوتسو تقریباً همزمان فوت کرده‌اند!! و چه حسن تصادفی پیش آمده و اینکه اندیشمندِ بزرگ جنابِ مرحومِ دکتر فردید از دیکسیونر لتره استفاده میکردند و نه مثلاً از لاروس و خلاصه حرفهایی از این جمله... ضمن اینکه، به عقل ناقص من جور در نمیآید که تنها، مخاطب بودنِ ایزوتسو در نامه – بعنوانِ دین‌پژوه – توجیه کند که دکتر اعوانی در بخش دین سخنرانی نمایند! دکتر ضیمران – بخاطر مقدّمه بزرگش و تشکّرهای پشتِ هم از اساتید فرهیخته که با سخنان گوهربارشان، کار را برایش دشوار کرده‌اند! – تنها فرصت کوتاهی پیدا کرد تا به نسبتِ دریدا و هیدگر بپردازد؛ آنهم بی‌کوچکترین ارتباطی به دین.
وقتی در پایانِ بخش اوّل از دکتر نجومیان علّت را پرسیدم، تنها به این اکتفا کرد که ما اصولاً پانل را بخاطر دکتر پاکتچی گذاشتیم و در مقابلِ این توضیحِ روشنگر، از دستِ من کاری برنمیآمد جز تشکّر!!

جلسة دوّم را غایب بودم. با دوستِ بزرگواری – که ظهر تشریف آورده بودند – برای ناهار و گشت (!) از جلسه خارج شدم و البتّه نیازی به گفتن نیست که جایتان خالی بود. اینطور، نه سخنرانی دکتر فلامکی دربارة تأثیر دریدا بر معماری را شنیدم و نه صحبتهای دکتر احمدیان را دربارة هنر پست‌مدرن.

از اواسطِ جلسة سوّم دربارة زبان و ادبیات – به ریاستِ دکتر نامور مطلق از فرهنگستان هنر – حاضر بودم؛ اینبار امّا در طبقة بالا و اصطلاحاً از طریق دوربین مداربسته. دکتر سجودی – که سخنرانیش را از نیمه شنیدم – صحبتهایش را – که کم و بیش در کتابشان «نشانه‌شناسی کاربردی» – آمده بود دربارة دیدگاههای سوسور و پیرس و دریدا نسبت به دلالت انجام داد. با اینکه صحبتها بنظرم تکراری بود؛ امّا از ارداتم نسبت به دکتر سجودی حتّی یک‌ذرّه کم نشد! بعد دکتر نجومیان، سخنرانی جالبی دربارة پارادوکسهای زبانی در ادبیات انجام دادن و از نیروهای واساز سخن گفتند. پارادوکس اوّل یکّه بودن و چندگانه بودن زبان ادبی بود. یعنی درحالیکه نویسنده یکه است؛ خوانندة نیّت‌شده یکّه است؛ قهرمانها یکّه هستند و الی آخر، متن متکثّر است. استعارة کارت پستال دریدا اینجا خیلی به صحبت دکتر نجومیان کمک کرد. پارادوکس دوّم، خصلتِ ارجاعی زبان و تضادّش با خودارجاعی آن بود و دستِ آخر، دکتر نجومیان به سکوتِ ادبیّات و حضور و در عینِ حال، غیبتش پرداخت. اینطور، زبانِ ادبی به مرز متافیزیک کشیده میشود و در آستانه (threshold) قرار میگیرد. (شما را به‌یاد مفهوم hymen –ِ دریدا نمیندازد؟ من که بیاد این استعاره افتادم.)

دستِ آخر هم – بعد از پرسش و پاسخ و هم‌اندیشی دربارة برگردانِ deconstruction به فارسی – فیلم مستند دریدا پخش شد که بعلّت فورانِ استعدادِ مسؤولِ سمعی-بصری، ما – حاشیه‌نشین‌های طبقة دوّم – نتوانستیم استفاده کنیم! (این دوّمین باریست که میخواهم این فیلم را ببینم و موفّق نمیشوم!)

خلاصه کنم؛ از دو بخشِ – بقولِ خودشان – هم‌اندیشی – البتّه بجز بخشِ استراحت! – بیشتر خوشم آمد: یکی صحبت‌های دکتر پاکتچی بود (چون صحبت‌های مرا دربارة عرفان و پست‌مدرنیسم {۱ و ۲ و ۳} تأیید میکرد!!) و دیگری صحبت‌های دکتر نجومیان (که مرا به یاد گزاره‌هایم دربارة سکوت {اینجا و چند جای دیگر} انداخت!!) میتوانید این چند جملة آخر را کاملاً بحساب خودخواهی من بگذارید؛ ولی، بهرحال با این دو قسمت بیشتر هم‌ذات‌پنداری (!) کردم.