« سینا | صفحه اصلی | راز »

بارتلمیِ پست‌مدرن

خانم شیوا مقانلو، چند وقتِ پیش، این پرسش را طرح کرده بودند که بارتلمی، نویسنده‌ایست پسامدرن یا مدرن متأخّر؟ همانوقت درباره‌اش فکر کردم و چیزهایی بنظرم رسید که هیچوقت فرصتِ نوشتنشان دست نداد تا امروز، که تصمیم گرفتم هرقدر شکسته‌بسته، پاسخم را بنویسم. پیش از هرچیز، اینرا بگویم که مثل بسیاری دیگر، تنها داستان‌کوتاه‌های ترجمه‌شدة بارتلمی را خوانده‌ام. یکی، مجموعة «زندگی شهری» را که خود خانم مقانلو به فارسی برگردانده‌اند و انتشاراتِ بازتاب‌نگار (۱۳۸۲) چاپ کرده و دیگری مجموعة «آماتورها» که روحی افسر ترجمه‌‌اش کرده و مؤسّسة انتشاراتی کلاغِ سفید (۱۳۸۳) منتشر نموده و در انتهایش هم فهرستی از داستانهای بارتلمی که به فارسی اینور و آنور چاپ شده، آمده.
بیشک، خود خانم مقانلو، ایده‌هایی درخشانتر از من، دربارة دنیای داستانی بارتلمی دارند؛ اثباتِ مدّعایم مقدّمة کوتاهشان است در سرآغاز کتاب. پس، هدفم از آنچه اینجا مینویسم – مثل دیگر یادداشت‌هایم – آزمون درستی و مقبولیّت سخنم است و نه بیشتر. خوشحال میشوم، نظرتان را دربارة نوشته‌ام بدانم.

۰- بارتلمی، نویسنده‌ای پسامدرن است. دستِ کم بیشتر شارحان و منتقدان پست‌مدرنیسم ادبی – تا آنجا که خوانده‌ام – وقتی نمونه‌وار نویسندگان پست‌مدرن را ذکر میکنند، بارتلمی را در آغازجاهای فهرستشان میگنجانند. این موضوع را میتوان در بسیاری از مقاله‌های کتابِ ارجمند «ادبیات پسامدرن» (گزینش و ترجمة پیام یزدانجو) دید.
اینجا، صرفاً قصد دارم دربارة داستانِ کوتاهِ «کوه بلورین» بنویسم و با نگاه کردن دوباره به آن، بگویم چرا بارتلمی، پست‌مدرن است. (از کسانی که کتاب را خوانده‌اند، هیچگاه نشنیده‌ام این داستان را بعنوان داستان محبوبشان از میان دیگران انتخاب کنند؛ امّا، اوّل بار که کتاب را خواندم، این داستان را بسیار پسندیدم.)

۱- بنظرم، در داستان «کوهِ بلورین»، بارتلمی، دریدایی داستان‌نویس است! در این داستان، ساختارگرایی به سخره گرفته میشود. دریدا – خصوصاً در نقدش بر لوی-استروس، ساختگرای مشهور – امکانِ قوانین عام را مشکوک و تردیدآمیز میداند و به پرسش میکشد. داستانِ شماره‌گذاری‌شدة بارتلمی، بی‌اختیار خواننده را به یاد پروپ و روایت‌شناسی ساختگرا میندازد و کاری را بخاطر میآورد که دربارة داستانهای جن و پری (fairy stories) روسی کرد. تک‌تکِ جمله‌های داستانی بارتلمی – که با شماره‌ آغاز میشوند – یادآور «کارکرد»های پروپ و «میتیم»های لوی-استروس است و بلافاصله، ما را با خود میبرد تا زبانشناسی ساختگرا و فونیم و مورفیم. بنظر میآید، آنچه در شمارة ۸۰ داستان به نقل از «کتاب راهنمای افسانة پریان» آمده، شاهدی بر نظرم باشد. (و نیز پارة ۷۱ که دربارة نشانه – همزاد همیشگی ساختار – میگوید.) موردِ دیگر، اینکه راوی داستانِ کوه بلورین، خودِ قهرمان است. (۱. سعی میکردم از کوه بلورین بالا روم.) بنظرم، بارتلمی با اینکار فاصلة بین ابژه و سوژه را برمیدارد. برخلاف تمام کارکردهای پروپ که فرضاً میگوید «قهرمان ازدواج میکند» اینبار، سوژه (قهرمان/روایتِ داستان) از ابژه (ساختارگرا) جدا و متمایز نیست.
دستِ آخر آیا اینطور نیست که اصرار بارتلمی در اتمام داستان در ۱۰۰ شماره، گونه‌ای هجو ساختگرایی است که میکوشد همه چیز را قانونمند و اتّفاقاً خیلی سر راست و «روند» برایمان فرموله کند؟ آیا این موضوع که قهرمان، بعد از نجات «شاهزاده خانم ِ طلسم‌شده» (یادآور داستانهای پریان)، او را برای دوستانش به پایین میندازد، بر «قابلیّت پیش‌بینی» ساختگرایی فاتحه نمیخوانَد؟! آنوقت است که منِ خواننده در ذهنم، «به عقابها هم اعتباری نیست» را طور دیگری میخوانَم!

۲- خوانده بودم، بارت آرزو داشت داستان بنویسد. بهرحال، بارتلمی، در بسیاری از داستانهایش – و از آن بین، کوه بلورین – بارتِ متأخر پسامدرنی‌ست که دست به قلم برده و داستان مینویسد. نمیخواهم مانندِ بندِ پیش به عدم وجودِ – بقول بارت – متازبان – از جمله، متازبانِ ساختگرایانه – اشاره کنم. بنظرم داستانهای بارتلمی، تا حدودی تجلّی‌بخشِ مرگِ مؤلّف بارت هستند. بی‌اغراق شاید داستانهای بارتلمی در حکم همان چهارراهی باشند که بارت معتقد بود میتوان از هر سویی واردش شد؛ زبان در چهارراه داستانهای بارتلمی از هر سو، تند و سریع عبور میکند و استنادها و دلالت‌ها را با خود میآورد و میبَرَد. در این سطح صفر است که منِ خواننده – رها شده در چهارراه داستان – سرخوشی متن را جستجو میکنم؛ در تماسِ لباس و جسمِ عریان (زبانِ عریان؟) داستان خواندنی، جایش را به داستانِ نوشتنی میدهد. حیف که بقول بارت «نقّادی همیشه با متون لذّتبخش سر و کار دارد، نقّادی هرگز با متون سرخوشی‌بخش سر و کار ندارد» (لذّت متن، ترجمة پیام یزدانجو، ص ۳۶)

۳- دربارة اینکه کوهِ بلورین – نبش خیابانِ سیزدهم و هشتم (پارة ۲) – وسطِ شهر چه میکند، چیز چندانی نمیگویم. کوه، وسطِ شهر شلوغ – و البتّه متمدّنی – است که جوانانش در خودروهای پارک‌شده و درگاه خانه‌ها، مواد تزریق میکنند. (پارة ۲۸) آیا، صحبت از دوگانة متقابل تمدّن/طبیعت است؟ بهرحال، مرا که یاد نقد دریدا از روسو انداخت. یا خود داستان؛ قبول دارید چقدر زیبا، دوگانة واقعیّت/داستان و بازنمایی‌اش به شکل محاکات (تقلید) را به سخره میگیرد؟

۴- پست‌مدرن یا مدرنِ متأخّر؛ من از هجوِ بینامتنی بارتلمی لذّت میبرم. آنچه در آثار بارتلمی برایم دوست‌داشتنی‌ست طنزی است از جنسِ همان طنزی که اکو میگوید: گونه‌ای بازی فرازبانشناسانه.