« در دفاع از زبان پست‌مدرن | صفحه اصلی | چند یادداشت پراکنده »

پاسخ سرگشوده به پرسشهای دشوار دوستی عزیز

امیرمسعود عزیز، دربارة آنچه در پست قبل نوشته‌بودم، پرسشهایی طرح کرده – البتّه، بغایت دشوار. گفته:

به گمان‌ام بحث بامزه‌اي شد ... اين سوال براي‌ام پيش مي‌آيد: کاربران زبان براي چه از زبان استفاده مي‌کنند؟ خب، نظرات مختلفي وجود دارد – از ديدگاه‌هاي کاملا منطقي‌نگريک(!) تا ديدگاه‌هاي کاملا عاطفه‌مدار. شايد خواننده‌ي يک متن پست مدرن از خواندن همان چيزهايي که يک مدرن مهمل‌شان مي‌نامد، لذت مي‌برد. يا شايد هم يک اطلاعاتي اين وسط رد و بدل مي‌شود که به ديد منتقد مدرنيست نمي‌آيد ولي در واقع وجود دارد. شايد پست مدرن‌ها رابطه‌ي بين کلمه و معنا را جور ديگري مي‌بينند (بماند که چنين رابطه‌اي در حالت کلي چندان واضح نيست). اما چطور؟ و چطور اين رابطه ايجاد شده است؟ و مهم‌تر آن‌که آيا اين رابطه هيچ‌گونه جهان‌شمولي هم دارد؟ (مسلما خير!). شرط را ساده‌تر کنيم: آيا در دنيا کسي بيش خود نويسنده مي‌فهمد که نويسنده چه معنايي را قصد کرده بود؟ يا اين‌که اصلا نويسنده معنايي در نظر نداشته است و اهميتي هم به اين موضوع نمي‌دهد. پس دوباره مي‌پرسم: کاربران زبان براي چه از زبان استفاده مي‌کنند؟ (پس سوال‌هاي‌ام به نظر مي‌رسد اين‌ها باشد: پرسش از معنا در زبان پست‌مدرن، پرسش از کاربرد زبان براي انسان‌ها از ديد يک پست مدرن)

بهرحال، خوشحال شدم از این پرسشها و سعی کردم پاسخ بدهم. اوّل میخواستم جواب را برای خودش میل کنم. بعدتر پشیمان شدم. خواستم با نوشتن پاسخهایم در اینجا، از امیرمسعود هم تشکّر کرده باشم. رابطة قلمی من و او تقریباً قدمتی ده ساله دارد؛ همسن رابطة حضوریمان از سالهای دبیرستان و خب، برای من یکی که این رابطه همیشه مهم و ارزشمند بوده. گمانم برای همة کسانی که میشناسندش، خوش‌فکر بودن و نبوغ ذاتی امیرمسعود، مبرهن است و پس، نگفتن یا گفتن من فرق چندانی ندارد.
در پاسخ به امیرمسعود – که البتّه چون سرگشوده است، نوشتاری‌ست – ادّعاهایی طرح کرده‌ام، که جداً نمیدانم درست است یا نه؟ راهنماییم کنید، ممنون میشوم.

امیرمسعود عزیز،
پرسشهای دشواری طرح کردی و لابد میدانی که پاسخ گفتن به آنها، از توان من خارج است. با اینهمه سعی‌ میکنم آنچه کم و بیش میدانم و از پرسشهایت میفهمم، بگویم. (البتّه پیش از همه: اگر منظورت را درست فهمیده باشم.) خلاصه کنم که مثل همیشه مسؤول درست و نادرست بودن آنچه میگویم، نیستم. دلیلش هم ساده است: بیشتر از فهم من پرسیده‌ای!
گفته‌ای آیا کسی بیش از نویسنده میداند که نویسنده چه میگوید؟ دست کم پارادایم‌های جدیدتر تجربه (مثلاً پارادایم فرویدی) میگویند بله و دلیل میآورند که سوژه، صاحبِ تجربة خود نیست؛ چراکه قطعاتی از تجربه در ناخودآگاه است. در واقع، ناخودآگاه خودش را بر اساس پیامها میسازد و این پیامها بعضی سرکوب، متراکم یا جابجا شده‌اند؛ پس سوژة پارادایم فرویدی تجربه – و چراکه نه: فهم – سوژه‌ای پاره‌پاره است. سوژة پاره پارة پاردایمی اینچنینی، خود ابژه‌ایست که تجربه و گفته میشود. پس، دیگر مانند پارادایمِ کانتی – که الگوی علم تجربی‌ست – با سوژه‌ای سر و کار نداریم که در فاصله‌ای دور از ابژه، به مشاهده مینشیند و فهم میکند. سوژة کانتی ِ تجربه و فهم، بدنبال عینیّت است. تجربة چنین فاعل شناسایی، دارای انسجام منطقی، ضرورت علّی و کلیّت و جهانشمولی است. در حالیکه در پارادایم فرویدی (یا شاید بهتر: لاکانی) چنین ایدئالی وجود ندارد. حتّی در پارادایمهای گادامری/هرمنوتیکی ِ فهم و تجربه هم با چنین امری مواجه نیستیم. در آنجا هم، آنچه اهمیّت میابد گشودگی‌ست. تاریخمندی و زبانمندی مهم میشود. دیالوگ، ارزشمند تلقّی میشود و بر فهم بین‌الاذهانی تأکید میگردد. (استعاره: پوئسیس بر تخته و اپیستمه ترجیح پیدا میکند.) از سوی دیگر، اگر منظورت از کلمه، دال و از معنا، مدلول باشد؛ باید بگویم که دریدا مثلاً چنین رابطه‌ای را در زنجیرة بی‌انتهای دالهای مداوم میبیند که به مدلول – شاید: معنا – ختم نمیشود.
بگذریم؛ بگذار، به جنبة دیگری از پرسشت بپردازم. کاربران برای چه از زبان استفاده میکنند؟ نمیدانم! امّا اگر از یک پست‌مدرن بپرسی مطمئناً صرفاً به کارکرد ارجاعی پیام – که در فرض تو، رسانه‌اش کلام و زبان است – اشاره نمیکند. کارکرد ارجاعی در مدل یاکویسن، به رابطة بین پیام و مرجع – ساده‌تر: دال و مدلول – اشاره دارد. در حالیکه همانطور که گفتم پست‌مدرن‌ها چندان به وجود رابطة سفت و سخت و دگم بین ایندو قایل نیستند. برای پست‌مدرنها، اثر به متن تبدیل میشود و اگر بخواهم «باختین»ی بگویم، دیگر چنین «متنی» تک‌صدایی نیست. از «متن» فقط صدای نویسنده شنیده نمیشود. بلکه در رابطه‌ای بینامتنی، نویسنده – که واقعاً هم «خود» نویسنده نیست؛ چراکه نویسنده، سوژه‌ای پاره‌پاره و اصولاً ناخودآگاه است – با نویسنده‌های متون دیگر – قبل و بعد – به گفتگو مینشیند. پس، لابد توقّع نداری چنین زبانی، صرفاً کارکرد ارجاعی داشته باشد. در مورد ادبیّات، شاید اطّلاعم – فقط کمی – بیشتر باشد. بنابراین، یاد این موضوع افتادم که فرضاً در مثالی که لاج میآورد و از «تصادم و برخورد گورستان با کامیون حامل آرد» میگوید، لابد نباید صرفاً دنبال کارکرد ارجاعی زبان گشت. (مثلاً چرا نباید اینجا – بیشتر – به کارکرد همدلی در مدل یاکوبسن توجّه کنیم؟) بهرحال اینرا میخواهم بگویم که حتّا اگر بخواهیم همانطور مدرن – و مسامحتاً: ساختارگرا –نگاه کنیم، میتوانیم کارکردهایی غیر از کارکرد ارجاعی برای زبان یافت کنیم. مشکل اینجاست که بیشتر از همه بر کارکرد ارجاعی زبان – و هر نوع پیام دیگری – تأکید شده است.
اضافه کنم، خلاصه کنم و بگذرم: وجود معنای بی‌ابهام، همزمان و بی‌پرده، حاصل معنا-محوری است که خود، نتیجة کلام-محوری سنّت فلسفی غرب و متافیزیک حضور است. پسامدرن با چنین فرضی اساساً مخالفت میکند. بنظر میآید همه‌چیز در این نقطه (کلام-محوری) بهم میرسند. آیا نمیتوان گفت پارادایم کانتی تجربه – که کم و بیش الگوی علم تجربی‌ست – بنوعی بر همین فرض بنیادین استوار است: بر سوژه‌ای که میتواند بی‌پرده ابژه را تجربه و فهم کند؟ آیا تجربة بصری پاردایمِ کانتی منشأش همانِ کلام-محوری نیست؟