« به‌جهنّم! | صفحه اصلی | برای ثبتِ در تاریخ »

اختلال در نظام نشانه‌ای: داغ قدرت بر پیشانی قانون

۱-
فوکو در مراقبت و تنبیه میگوید که عذابِ حک‌شده بر تن ِ شکنجه‌دیده، نشانه‌ای‌ست از قدرت فرمانروا و بدین شکل، بدن شکنجه‌دیده تبدیل میشود به محل اعلان سیاست ارعاب فرمانروا: بدنِ شکنجه‌دیده در واقع تابلویی‌ست که سیاست تنبیه و ارعاب حکمران را به همگان اعلام میکند.

۲-
در تصویر، تابلوی راهنمایی و رانندگی‌ای دیده میشود با متنی در پایین ِ آن. معنای تابلوی «پارک ممنوع» – آنطور که در کتاب قانون یافت میشود – با آنچیزی که در پایین آن نوشته شده – یعنی «[توقّف] مطلقاً ممنوع» – متفاوت است. جاییکه تابلوی «پارک ممنوع» نصب شده، میتوان توقّف کرد؛ امّا، پارکِ خودرو و ترک آن ممنوعیّت دارد. حال آنکه اگر تابلوی «توقّف مطلقاً ممنوع» در جایی نصب باشد، توقّف و ایستادن در آن محل – حتّا برای مدّتی کوتاه – ممنوع است.

۳-
بگذارید ابتدا رسانة دیداریِ تصویریِ «متن» تابلوی راهنمایی را – یعنی تابلوی پارک ممنوع (بدونِ داغِ رسانة دیداریِ نوشتاریِ «مطلقاً ممنوع»)– مطابق طرح‌وارة یاکوبسن در نظریة ارتباطات و با توجّه به مفاهیم نشانه‌شناسیکِ دال و مدلول «بخوانیم» و آنرا تبدیل به گزاره‌ای کنیم که پیامی از آن مستفاد میشود:
حرف لاتین ِ P در دایره‌ای با حاشیة سرخ که خط مورّب سرخ دیگری حرف P را قطع کرده، دالّی‌ست که مطابق نظام رمزگشایی قوانین رانندگی مدلول آن «پارک نکردن» است. بعبارت دیگر، زمینه و متنی که این نظام رمزگشایی به آن ارجاع میدهد، قوانین رانندگی‌ست و این نشانه در آن زمینه قابلیّت رمزگشایی پیدا میکند. گزارة قابلِ خوانشی که از این مدلول بدست میآید، چیزی شبیه «در این محل و به فاصلة پانزده متر از هر دو سو، پارک نکنید. (یعنی خودروی خود را ترک ننمایید)» میباشد. پیامی که از این تابلو بدست میآید همین است: پارک نکن (و نه: حتّی برای یک لحظه توقّف نکن.)

۴-
نشانة تابلوی رانندگی – که در تصویر میبینیم – در تقسیم‌بندی پیرس، نشانه‌ای نمادین (Symbolic) و ضمناً حاکی نفی است. در نشانه‌های نمادین، دال مشابه مدلول نیست. (به‌زبان پیرس، نشانه، مشابه ابژه نیست.) رابطة بین ایندو، بیش از انواع دیگر نشانه‌ها (شمایلی و نمایه‌ای) قراردادیست و مبتنی بر آموختن: باید آموخت و یاد گرفت که نشانة تصویری P با خطّی بر آن، بر ممنوعیّت پارک کردن دلالت دارد و گرنه، بخودی خود – یعنی مثلاً همانطور که بخار متصاعد از فنجان، نشانة گرم بودن چای است – نشانة چیزی نیست.
راننده‌ها، نظام رمزگان قوانین رانندگی را می‌آموزند و حتّی امتحان میدهند تا قادر باشند، چنین نشانه‌هایی را بخوانند و پیام اینگونه رسانه‌ها را درک کنند.

۵-
قرار است نشانه‌های راهنمایی و رانندگی، معنای کاملی را برسانند. اینگونه نشانه‌ها – از آنجا که استفادة هر روزة وسیعی دارند – باید دلالت‌های ضمنی محدودتری داشته باشند؛ بعبارت دیگر قرار است نظام رمزگانی آن (شامل رمزگذاری از سوی فرستنده و رمزگشایی از سوی گیرنده) ساده باشد و ادراک مشترکی در مورد اینگونه «قراردادها» (در اینجا، قوانین) پدید بیاید. این موضوع، در واقع همان مضمون یکسانی (ایزوتوپی) گرماس است. گرچه این مفهوم، دیگر نهایتِ آمال و شکلِ ایدئال نشانه‌شناسی نیست؛ امّا، خصوصاً در مورد بعضی نشانه‌ها کاربرد دارد: در هندوستان، قرار است همه، معنای خال پیشانی زنان شوهردار را بدانند، جدّی بگیرند تا باز به خواستگاری آنان نروند.

۶-
پس با اینهمه، نوشتة «مطلقاً ممنوع» که به تابلو افزوده شده، چه میکنَد؟ این نوشته، همه چیز را بهم میزَنَد. راننده را که قرار است با استفاده از نظام رمزگانی علائم راهنمایی، تابلو را «بخواند» و رفتار کند، دچار «نشانه‌پریشی» میکند. «نشانه‌پریشی» (Asemasie) را یاکوبسن در قیاس با «زبان‌پریشی» (Aphasie) ساخته است؛ یعنی وضعیّتی که فرد نمیتواند معنای درست نشانه را دریابد. از یکسو، با رمزگشایی از تابلو، راننده در میابد که میتواند برای مدّتی کوتاه در آن محل توقّف کند؛ امّا از سوی دیگر، با رمزگشایی متن پایین ِ آن، میفهمد که منعی شدید برای توقّف در محل وجود دارد. پس فرایندِ درکِ پیام – آنچه در بندِ سوّم آمده – مختل میشود. انگار وسط فرایند خوانشی که در بند سوّم تشریح شد، در میمانیم و «زبانمان میگیرد». نوشتة پایین تابلو، همه چیز را بهم میریزد و با نفی شدیدش قانون را زیر پا میگذارد و خود را فراتر از آن قرار میدهد. نوشته، داغ ِ خود را بر پیشانی ِ نشانه‌ای قراردادی – که از سوی قانون رسمیّت میابد – حک میکند.
نوشتة پایین تابلو نشان میدهد همیشه، قدرتی فرادست وجود دارد؛ حتّی فرادستِ قانون. این قدرت، همواره خود را تحمیل میکند. جالب اینجاست که برای منعِ توقّف مطلقاً ممنوع، نشانة قراردادی قانونی دیگری وجود دارد (گردی با حاشیه‌ای سرخ و خط مورّب سرخ در متنی آبی رنگ). امّا، موجود برتر – که فرادستِ قانون مینشیند – از نشانة قانونی سود نمیبَرَد؛ زیرا در اینصورت دیگر نمیتواند اقتدارش را اینجا و آنجا اعلام کند. او – چنین موجود برتری – روش دیگری برمیگزیند: نظام نشانه‌ها را مختل میکند و از این راه وجودش را به رخ میکشد.
این وضعیّت را میتوان گسترش داد و در جاهای دیگر هم دید. انگار وقتی قصد میکنیم بعضی کارها را انجام دهیم، گرچه منع قانونی وجود ندارد؛ امّا وجودی برتر، با بهم ریختن همه چیز از طریق حکّ نشانه‌های خود، مانع انجام کار میشود؛ نظام‌های نشانه‌ای، رمزها و فرایند انتقال پیام را در هم میریزد؛ گنگ و الکن و لالمان میکند. حس میکنیم همه چیز، ظاهراً درست است و امّا باز نهی‌ای محکم در میانه سر میکشد و میگوید: نمیشود!