« گرگان | صفحه اصلی | همچون کوزت در خانة تناردیه‌ها »

اخلاق خدایان - اخلاق بردگان

هو

- “من می بخشم ... اما فراموش نمی کنم.” – وبلاگ شاهزادة آسمانها
- “خاطره های بد دیگه عذابم نمیدادند و نفرت جاشو به دوستی داده بود: یک بخشش کامل، همراه با فراموشی.” – وبلاگ صورتی

وبلاگ شاهزادة آسمانها را همیشه نمیخوانم. در واقع وقتی به ضدّ خاطراتِ امیرمسعود سر میزنم، گاهی روی لینک شاهزادة آسمانها کلیک میکنم و میخوانم. وقتی یادداشتی را که ذکرش رفت و پاسخی را که خواندید، دیدم؛ بهانه‌ای پیدا کردم تا این چند خط را بنویسم.

نیچه در تبارشناسی اخلاق (جستار یکم، پارة دهم) برای روشن کردن مواضعش در مورد اخلاق بردگان و اخلاق خدایان والاتبار، “کنت دو میرابو” – دولتمرد دوران انقلاب فرانسه – را مثال میآوَرَد و دربارة او مینویسد: “یکی از نمونه‌های خوب این مورد در دنیای مدرن، میرابو ست که دشنام‌ها و توسری‌های دیگران به‌یادش نمیماند و هرگز نمی‌بخشیدشان، بلکه – فراموش‌شان می‌کرد.”
در نظرگاه نیچه، اخلاق بردگان – که با کینه‌توزی زبونانه‌ همراه میشود – مبتنی بر واکنش است و در واقع انتقامی‌ست خیالی. برخلافِ بردگان – که اخلاقشان با نه گفتن به دیگری شناخته میشود – والاتباران، پیروزمندانه بخود آری میگویند. بردگان همواره نیاز به دشمنی بیرونی دارند؛ چراکه کنش‌شان فی‌الواقع تنها واکنشی‌ست به یک انگیختار بیرونی. انسان والاتبار امّا – که از اخلاق خدایان بهره‌مندست – به‌یک معنا دشمنی ندارد. عمل او، - بخودی خود – آفریننده است؛ عملش – خود – کنش است. اینطور، انسان خدا-اخلاقِ والاتبارِ نیک‌زاد، هیچ‌چیز را “حتّا” نمیبخشد؛ که فراموش میکند تمام بدیهایی را که در حقّش روا داشته‌اند. چراکه بقول نیچه “نیک‌زادان، خود را نیک‌بخت احساس می‌کردند و نیازی نداشتند که با چشم‌دوختن بر دشمنان خویش برای خود نیک‌بختی ساختگی دست و پا کنند. یا چه بسا، چنان که عادت همة مردمان کینه‌توز است، دل‌خوش‌کنَکی برای خود بسازند و خود را فریب دهند.”
انسان نیک‌بخت، نمیبخشد؛ فراموش میکند. انسانِ والا، انتقام نمیگیرد؛ چراکه کسی را یارای آن نیست که بتواند حتّا دشمنی در حد و اندازة او باشد. دشمن ِ آدم والا – اگر وجود داشته باشد – باید که در او “هیچ چیز خوارشمردنی نباشد و بسا چیز بزرگ‌داشتنی باشد!” و وقتی در کسی چیزی بزرگ‌داشتنی نباشد، چطور میتواند موضوع کینه‌ورزی و انتقام انسانِ خدا-اخلاق باشد؟

همیشه پارة دهم ِ جستار ِ یکم تبارشناسی اخلاق نیچه را دوست داشته‌ام و همیشه سعی میکنم اینطور رفتار کنم: نبخشم؛ فراموش کنم. کینه بدل راه ندهم؛ لبخند بزنم و بگذرم. خوشحال شدم که نمونة عملی این رفتار را خواندم. میدانم؛ خدا-اخلاق بودن سخت است. چرایش را در این سطر تبارشناسی اخلاق یافتم: “برای انسان والاتبار، زیرکی مایه‌ای از تجمّل و ظرافت در خود دارد.” اینطور زیرک‌بودن سخت است. وگرنه میشوی مثل انبوه خلق زیرک که زیرکی برایشان شده “هموچون شرطی حیاتی برای زندگی.” قاصرم از بیان آنچه نیچه گفته. پس، توصیه میکنم – اگر نخوانده‌اید – این پاره را – که چهار-پنج صفحه بیشتر نیست – با ترجمة درخشان آشوری بخوانید. نیچه آدم را بزرگ میکند. قلبش را استوار میسازد. نیچه که میخوانی، قد میکشی و بلند میشوی. راست گفته‌اند؛ نمیشود نیچه خواند و باز همان آدمی بود که بود. نیچه، خطرناک است.