« دوباره سلام | صفحه اصلی | در بزرگداشت مالنا اثر جوزپه تورناتوره (رویکردی کم و بیش فلسفی) »

دن آرام و احمد شاملو - محمّد میرزاخانی

هو

دیگر نوشته‌های محمّد در راز:
مارگریت دوراس | عاشق | دوراس، نوشتن، الکل و ... | امیلی ال | نایب کنسول

چندی پيش اميرپويان عزيز به مناسبت سالروز وفات شاملو يادداشتی نوشته بود درباره او. قبل از آن هم چند مطلب درباره ی دُن آرام در روزنامه ها خوانده بودم، و بنا به دلايلی که در ادامه خواهم گفت تصميم گرفته بودم چيزی درباره ی دُن آرام بنويسم. بالاخره با ديدن نوشته ی اميرپويان شروع کردم به نوشتن ؛ اما يکباره با چند مشکل روبه رو شدم (که آخري اش فوت يکی از عزيزانم بود17-16 روز پيش ) که نشد.امروز فرصتی شد تا کارم را انجام دهم.

1 . در نمايشگاه کتاب ، دُن آرام را ديدم اما نتوانستم آنرا بخرم .چند روز بعد به طور اتفاقی برادرم،سعيد، 20 هزار تومان بُن کتاب به من داد .من هم بدون معطلی بُن ها را دادم به دُن آرام.

2 . از خيلی وقت پيش شنيده بودم شاملو نزديک به ده سال بر روی ترجمه ی اين اثر وقت صرف کرده،ولی هنوز به آن اجازه ی چاپ نداده اند؛ شاملو خودش هم در آن فيلمی که در زمان حياتش درباره اش ساخته شده، به اين مساله اشاره مي کند.

3 . در مطالبی که در روزنامه ها و اين ور و آن ور درباره دُن آرام خوانده بودم چند ويژگی مشترک می شد يافت :

الف . تقريباَ، بدون استثنا، هيچ کدام از مقالات يک بار هم به هيچ کدام از صفحات يا قسمت های متن ترجمه ی شاملو هيچ ارجاعی نداده بودند و برای همه ی ادعاهای خود، در عظمت ترجمه و زيبايی های آن و قدرت شاملو در برگردان اين اثر وبرتری اش بر ترجمه ی پيشين(ترجمه ی به آذين)وغيره وغيره،يک مثال هم نياورده بودند.تنها در يک مورد يکی از آنها(محمدبهارلو) مثالی هم آورده بود برای خالی نماندن عريضه ؛آن مثال هم از صفحه ی اول يادداشت مترجم بود- همين و بس.يعنی همين ادعايی را هم که ترجمه ی شاملو چنين و چنان است از قول خود او آورده بود نه از خوانده ها و يافته های خودش.

ب . مقاله ها حرف های کلی ای بودند در تمجيد از شکوه اين ترجمه که گويا همه شان پيش از انتشار دُن آرام نوشته شده بوده اند،يا لااقل می توانسته اند نوشته شده باشند.

ج . بدون استثنا ( تا آنجا که من ديده و خوانده ام ) همه شان به ردّ ترجمه ی پيشين پرداخته بودند_ باز بدون دليل و بدون حتّا يک شاهد.

و.....

4 . ترجمه ی شاملو،چنانکه خودش گفته،« ترجمه ی لغت به لغت نبوده» بلکه شاملو «دُن آرام را وسيله ای رام يافته....برای پيش نهاد زبانی روايی به نويسنده گان فارسی زبان.»(ص7 )

5 . داستان اين رمان پُر حجم در دو دهه ی اول قرن بيستم مي گذرد و بيشتر به جنگ جهانی اول اختصاص دارد و نقش روسيه در اين جنگ و نقش قزاق ها در آن و... . ابتدای رمان از نواحی اطراف دُن شروع می شود و در شرح احوال خانواده ی مه له خوف . با شروع جنگ جهانی و به جبهه رفتن شخصيّت اصلی داستان، گريگوری مه له خوف، داستان هم وارد جبهه و جنگ می شود وتا پايان جنگ جهانی اول ( از اواخر جلد اول تا پايان جلد چهارم) ادامه می يابد.

6 . شاملو در اين ترجمه اش هم مثل ديگر ترجمه هايش روشی آزاد برگزيده؛ با زبانی آزاد ،عاميانه، پر از واژگان کوچه و بازار،بدون خود سانسوری ،و نيز بدون هيچ نوع فداکردن زيبايی های اثری که می خواهد (در ترجمه)بيافريند در پای وفاداری به متن. در حقيقت شاملو بنيان کارش در ترجمه بر اين است که کاری نو به زبان فارسی بيآفريند_چنانکه اگر قرار بود خودش آن اثر را تأليف کند چيزی جز آن نمی شد.

7 . هم چنان بدون ذکر هيچ مثالی،ديده ام بعضی ها مدعی شده اند شاملو زبانش(فرانسه/انگليسی)خوب نبوده و ضعف های زيادی دارد.نمی دانم. منکر اين ادعا هم نيستم ولی هنوز شاهدی نديده ام. ولی به شدت معتقدم ترجمه ی کاملاً پابند به متن اصلی چندان هم آش دهن سوزی نيست،چنانکه نمونه های فراوان آنرا مي توان در بازار داغ ترجمه در ايران ديد.حتا نمونه های خوب اين گونه آثار اغلب با آن ترجمه های آزاد ولی فوق العاده زيبای شاملو قابل قياس نيستند.( برای مثال می توانيد ترجمه ی ابوالحسن نجفی را - که اغلب به اسمش قسم می خورند و صد البته لياقتش را هم دارد – از شازده کوچولو مقايسه کنيد با برگردان شاملو از همين اثر درخشان.)

8 . دايره ی واژگان فعال شاملو واقعاً نامحدود است و اگر بخواهم تنها تعدادی را برشمارم صفحه های فراوانی سياه خواهد شد ؛در ضمن از آنجاکه معتقدم واژه در جمله است که هويت خود را مي يابد، تنها به آوردن تعدادی از بی شمار جملات زيبای ترجمه ی او بسنده می کنم :

« ...من فقط دل ام می خواهد بدانم چی چیِ اين تحفه چشمِ کور پراکوفی را گرفته... باز اگر دست کم يک چيزی اش به زن ها می رفت يک حرفی... نه شکمی نه ک. و کپلی.فقط مايه ی اسم بد نامی است! آخر دور و بر خودمان که کلی دختر ترگل ورگل می پلکد. زنکه يک کمر دارد عين زمبور: می شودگرفت چقی از وسط نصف اش کرد.چشم های سياه گنده اش را که نگو! وقتی پلک می زند انگار ابليس لعين قبای لعنت قيچی می کند...خدايا توبه: غلط نکرده باشم پنداری پا به ماه هم هست به خدا ! ......... »(ص26)

« .... پا به سن که گذاشت تتمه ی عقل اش هم گفت بگير که رفتم. اگر دروغ اش را رو می کردند اوقاتِ شريف اش گُه مرغی می شد وشری به پا می کرد که تشريف بيار تماشا ! اگر به روش نمی آوردند يا فقط به زيرسبيلی خنديدن رضا می دادند بی توجه به ريش خند ديگران می افتاد به دری وری گفتن و آسمان به ريسمان بافتن. اما ضمنا تو کارهاش هم آدمِ تيز استخوان داری بود. تا خوب زير و بالای هر چيز را با فکر و تأمل نمی سنجيد و درست ته وتوش را در نمی آورد دست به سياه وسفيد نمی زد. ....»(ص197)

«خانم ها آه می کشيدند و اوه مي کشيدند و جعبه جعبه سيگار تجملی و جوربه جور هله هوله ی مخصوص به قزاق دلاور دُن پيش کش می کردند.کريچوف،اول های کار، با بددهنی های چارواداريش حال خانم ها را می گرفت اما بعد تحت توجهات چکمه ليس های صاحب مقام ارکانِ حرب برای خودش دکان نان و آب دار پرُرونقی واکرد: فتح نمايش اش را هر بار با لفت ولعاب و سير داغ نعناداغ مفصل تری به خوردِ مشتری ها می داد و مثل ريگ دروغ شاخ و دم دار به هم می بافت، و خانم ها حالی به حالی می شدند و جلو قيافه ی پُرآبله قهرمان قزاق که بيشتر به گردنه گيرها می ماند به خلسه فرو می رفتند.»(ص378)

بعضی جاها به تناسب متن به گونه ی خاصی از نثر می نويسد؛مثلا نثر اداری و رسمی، نثر آخوندی،و...

مثلا :

« نان خورم زياد است و لاجرم کسب ام تکافوی هزينه نمی کند.آخر، می دانيد، من کشيش محله يی فقيرم فلذا عازم ام که قاضی عسکر قشون بشوم. بسيار جای سعات است که ملت روس ما بدون توسل به عروه الوثقای ايمان قادر به ادامه ی حيات نيست و سال به سال هم چنان که آن حضرت اطلاع داريد، ايمان و اعتقاد مردم ريشه دار تر می شود. البته کسانی هم هستند که منکر اين بديهيات و موضوعات اند، اما آنها فقط طايفه ی ملعونه ی روشن فکرها هستند، لعن الله افواجهم. .....» (ص425)

از آنجا که دارد زياد می شود به يک نمونه ی ديگر اکتفا مي کنم. اين مورد از زيباترين و پرشورترين صفحات اين ترجمه ی دلکش است ؛ مثل ترجمه ی شعرهايی که شاملو انجام داده :

« .... علف گور را محو می کند، زمان درد را . باد رد پای رفته گان را می ليسد، زمان محنت خونچکان و خاطره ی دردبار زنانی را که مردهای محبوب شان را ديگربار نديدند و ديگر هيچ گاه باز نمی بينند. چرا که زنده گی آدمی فصل بس کوتاهی است و يک وجب سبزه يی که به ما می دهند تا از فرازش بگذريم سخت تنگ. ....

يخه ی آخرين پيرهن ات را به تن ات جر بده، زن شوربخت ! موهات را که زنده گیِ سخت بی شور و نشاط فرو ريخته، بکن! لب های جويده ات را غرق خون کن! دست هايت را که کار بی حساب از ريخت انداخته در هم بپيچ و تو درگاهِ خانه ی خالی ات به خاک درغلت ! خانه ات ديگر صاحب ندارد، خودت ديگر شوهر نداری، بچه هايت ديگر پدر ندارند. يادت باشد که ديگر نه کسی دستی به سر و روی تو می کشد نه به گل و گوش يتيم مانده هايت. هيچ کس از کار خرد کننده و فقر مرگبار نجات ات نمی دهد.شب که خرد و خراب از کار از پا در آمده ای هيچ کس سرت را به سينه نمی فشارد. .... ديگر شوهری گيرت نمی آيد چون کار و گشنه گی و بچه داری تو را خشکانده زشت و بی ريخت ات کرده است.بچه های اَن دماغوی نيمه عريان ات پدری بالا سرشان نخواهند ديد. تو خودت تنها بايد نفس زنان جان بکنی زمين را شخم بزنی پنجه بکشی گندم را از پشت ماشين درو پايين بريزی بار ارابه کنی بافه های سنگين را نوک چنگک برداری و حس کنی يکهو زير شکم ات چيزی صدايی کرد و بعد، با خونی که ازت می رود لای جل و جندره هات از درد به خودت بپيچی.»

9 . شاملو در اين اثر نوع خاصی از نقطه گذاری را به کار برده که می توان آنرا نقطه گذاریِ حداقلی ناميد . او اساساً نقطه گذاری زيادی را مانعی بر سر راه راحت خوانده شدن متن می داند. نمونه ی خوبی از اين مورد، در چند سطر پايانیِ مثال آخر قابل مشاهده است.