« آمریکا مقصّر است | صفحه اصلی | نکته‌های کوچک کاغذبازی – 3 »

اقامة پنج دلیل و نصفی در دوست داشتن فیلم مولن‌روژ

هو
مولن‌روژ را همین پریشب دیدم. فیلم محصول ۲۰۰۱ است؛ پس، لابد پیش از این، بسیاری دربارة فیلم نوشته‌اند. امّا اینجا، دلایل شخصی خودم را بیان میکنم تا بگویم چرا از این فیلم خوشم میآید. دلایلم را هم در این نوشته تقدیم میکنم به فرهاد که پیش از من از فیلم خوشش میآمد و ما – که فیلم را ندیده‌ یودیم – دستش مینداختیم که چرا چنین فیلم بازاری پر رنگ و نقش و ضرب و صدایی را میپسندی؟

۱- بیشک، مولن‌روژ از همانچیزی استفاده میکند که آدورنو، صنعت فرهنگ مینامد. وقتی به نظارة فیلم مینشینی، کم و بیش میدانی و حدس میزنی که در هر بخش فیلم چه اتّفاقی رخ خواهد داد؛ کم و بیش هم میدانی که در برابر این رخداد چه واکنشی باید اتّخاذ کنی و واکنشهایت بیش و کم مانندة دیگران است. در مولن‌روژ، تسلیم کلیشه‌های هزار بار تکرار ِ عشقی نافرجام هستی. حتّی کلیشه‌های دلبستن زنی بدکاره به مردی شاعر و عاشق‌پیشه که بی‌آنکه عشق را تجربه کرده باشد، میداند چیست و ایمان دارد به برتری عشق. (Above all things I believe in love) مولن‌روژ، جهان پیچیده را به ساختاری ساده و سرراست و دست‌یافتنی، به خوراکی راحت‌الحلقوم بدل میکند؛ کاری که – به بیان آدورنو و هورکهایمر – از صنعت فرهنگ بر میآید. امّا نکته در اینجاست که مولن‌روژ، بزیبایی و بدرستی از این صنعت بهره میبرد. فیلمنامه‌نویس، میداند که کلیشة عشقش، نخ‌نماست. داستان را، بینندة ناباور، بارها و بارها دیده و شنیده؛ پس خود فیلمنامه‌نویس، داستان نخ‌نمایش را رو میکند. چند دقیقه‌ای بیشتر از آغاز فیلم نگذشته که از شخصیّت مرد نخست داستان میشنوی: زنی که من عاشقش بودم، اکنون مرده. بعد، پس از اوّلین رقص و آواز (Diamonds are a girl’s best friend)، وقتی حال ساتین بهم میخورد، دیگر مطمئنیم که از سل خواهد مرد. داستان اینطور، لو میرود. ولی مگر فرقی میکند؟ بیننده، داستان را میداند؛ حتّی اگر برویش نیاورد و مبهوت صنعت فرهنگ شود. پس چه بهتر که نویسنده، صادق است و داستان را لو میدهد.
اوّلین دلیلم برای دوست داشتن مولن‌روژ همین است: فیلم، بر خلاف بسیاری داستانهای از ایندست بلد است چطور صنعت فرهنگ را – حتّی بر ضد خودش – بکار بگیرد. فیلم، بیننده را نه یکبار، که دو بار فریب میدهد. عجیب اینکه مولن‌روژ، حتّی هالیوودی (در معنای منفی متداولش) نیست؛ بلکه بالیوودی (در معنای منفور متداولش) است و بیشتر شبیه سینمای هند؛ ولی با اینهمه، دوست‌داشتنی.

۲- همانطور که در فیلم اشاره میشود، داستان، “بوهمی” (Bohemian) است. داستان بوهم (La Bohème) که در سالهای ۱۸۰۰ (قرن نوزده فرانسه) نوشته شده و در حدود ۱۸۵۰ شهرتی عظیم داشته، گروهی را روایت میکند که کولی‌وار زندگی میکنند و زنان گروه با فاحشگی روزگار میگذرانند. بیماری سل یکی از اعضا و همزمان عاشق شدنش و مبارزه‌اش برای بقا – تا به عشق رمانتیکش وفادار بماند – موقعیّت پیچیدة داستان را پدید میآورد. مولن‌روژ، از این داستان آگاهانه اخذ میکند. آنچه در فیلم اهمیّت دارد، سبک زندگی بوهمی است که به زندگی سنّتی (conventional) وفادار نمیماند. کریستین با رفتن به پاریس، نوعی دیگر از زندگی را انتخاب میکند. نماد زندگی سنّتی در فیلم، پدر کریستین است که او را از رفتن بر حذر میدارد: پاریس را دهکدة گناه (A village of sin) میخواند؛ تعبیر کریستین از عشق را به سخره میگیرد (Always this ridiculous obsession with love) و با پیش‌بینی زندگی کریستین در مولن‌روژ سعی دارد او را در دنیای عرفی خودش ماندگار کند. (You'll end up wasting your life at the Moulin Rouge with a can-can dancer) کریستین امّا – بر خلاف خواست پدر سنّتی انگلیسی خود – به این دنیای مدرنِ پر زرق و برق پا میگذارد؛ اتّفاقات و رخدادهای پیش‌بینی‌نشده – که ویژگی دنیای مدرن است – مسیر زندگی او را تغییر میدهند و دستِ آخر، آنچه برای کریستین میماند، زندگی بوهمی است: آسمان جل و کولی‌وار در آغاز قرن بیستم (۱۹۰۰) بر دکمه‌های ماشین‌تحریر میکوبد تا داستان عشقش به ساتین را روایت کند. او، معنی زندگی کولی‌وار بوهمی را دریافته؛ امّا خوب میداند که این زندگی برایش آزادی، زیبایی، حقیقت و عشق (Freedom, Beauty, Truth and Love) هم بهمراه داشته.
دلیل دوّمم برای دوست داشتن مولن‌روژ همین است: مولن‌روژ در روایت داستان بوهمی‌بودن مدرن – در پس ِ پشتِ داستانِ اصلی – موفّق عمل میکند.

۳- کریستین – نویسندة عاشق‌پیشه – از روی اتّفاق، درگیر نوشتن نمایشنامه‌ای میشود برای ساتین، الماس درخشان مولن‌روژ – کلوب شبانة مشهور. در گیر و دار این ماجرا، کریستین دل به رقّاصه میبندد و متقابلاً مهر او در دل ساتین مینشیند. (The greatest thing you ever learned is just to love and be loved in return.) از سوی دیگر ساتین مجبور به هم‌خوابگی با دوک – سرمایه‌گذار پولدار زیدلر، مدیر مولن‌روژ – است تا مایة ترقّی شادخانه و کابارة مولن‌روژ را فراهم آورد. نمایشنامه، در وضعیّتی بغرنج – در حالیکه گروهِ نمایشی، ساتین و کریستین و زیدلر در حال فریفتن دوک هستند – طرح میشود. نمایشنامة کریستین، داستانِ زنی “درباری” در هند را تعریف میکند که دل در گروی عشق نوازنده‌ای دوره‌گرد بسته که سی‌تاری سحرآمیز مینوازد و از سوی دیگر، مهاراجه‌ای پولدار میخواهد زن هندی را – که قرار است نقشش را ساتین ایفا کند – از آن خود نماید. این دو داستان – یعنی داستان فیلم و داستان نمایشنامه – همزمان با هم پیش میروند. زن هندی درباری، ساتین است؛ مهاراجه، دوک و نوازنده، کریستین. خواستِ ساتین این است که به هنرپیشه‌ای واقعی تبدیل شود؛ همین هم میشود. داستان فیلم و داستان نمایشنامه، دو روایت موازی هستند که در پایان فیلم یکدیگر را قطع میکنند و یکی میشوند: شبِ اجرا، ساتین و کریستین روی صحنه، نه نمایشنامة از پیش تعیین‌شدة کریستین، که واقعیّت را اجرا میکنند. اینطور، ساتین تبدیل به هنرپیشه‌ای واقعی میشود که نمایش زندگی را اجرا میکند. زیدلر – مدیر مولن‌روژ – شعاری دارد که در طول فیلم، هر بار که مشکلی سر راه گروه قرار میگیرد – مثلاً وقتی متوجّه میشود که ساتین مسلول است – تکرار میکند: نمایش باید ادامه پیدا کند. (The show must go on) اینطور، وقتی روایت نمایشنامه و روایت فیلم یکی میشوند، نمایشی که باید ادامه یابد، نه نمایش هندی نوشتة کریستین، که نمایش زندگی است؛ با هنرپیشه‌هایی واقعی.
دلیل سوّمم برای دوست داشتن مولن‌روژ، همین است: تمام آنچیزهایی که در فیلم تکرار میشد، وقتی به پایان داستان میرسیم، معنایی جدید پیدا میکنند. آنچه تمام این معانی جدید را خلق میکند، تقاطع روایت فیلم است با روایت نمایشنامة کریستین.

۴- کریستین، اورفة مولن‌روژ است. با صدایش و با شعرهایش روح همه را تسخیر میکند؛ مثلاً، وقتی در کنار گروه برای اوّلین بار میخواند: کوهها، با نوای موسیقی زنده میشوند. (The hills are alive with the sound of music). و این همان کار اورفه است. اورفه، با نوای چنگش نه تنها ددان را رام میکرد که سنگها و درختها را به حرکت در میآورد. کریستین، مانند اورفه شک کرد؛ برگشت و نگاه کرد و ندانست که آنچه ساتین میکند بخاطر خود اوست. کریستین مانند اورفه، تا ابد غمگین میماند. کریستین مانند اورفه، معشوقش را از دست داد. کریستین، اورفة مولن‌روژ است؛ اورفة بوهمی مولن‌روژ. گویا، تقدیر دنیای مدرن چندان تفاوتی با تقدیر اسطوره‌ای نمیکند.
دلیل چهارم برای دوست داشتن مولن روژ این است: فیلم، بازگویی اسطورة اورفه است. اسطورة اورفه را دوست دارم. (پیش از این درباره‌اش اینجا نوشته بودم) مولن‌روژ را هم.

۵- پایانِ شبِ نخست را که کریستین به سراغ ساتین میرود و آهنگ Elephant Love اجرا میشود، بخاطر بیاورید. این صحنه را خیلی دوست دارم. کریستین اصرار میکند که عشق چیز خوبی است و ساتین انکار، که نمیتواند عاشق کسی بشود؛ چرا که عشقشق را با پول معاوضه میکند. گفتگو ادامه میابد تا هر دو به این نتیجه میرسند که میتوانند شده یک روز به نام عشق (In the name of love)، قهرمان باشند. (We can be heroes. Just for one day.) با دیدن این صحنه، یاد بخشی از – بگمانم – فراسوی نیک و بد نیچه میفتم. نیچه آنجا، به عالمان خرده میگیرد که آنچه در پی‌اش هستید سراسر افسانه است. بعد، میگوید ممکن است عالمان به من هم خرده بگیرند که از کجا معلوم فلسفه – که تو دلمشغولش هستی – افسانه نباشد؟ سپس، خودش پاسخ میدهد: بادا که افسانه بادا! این، بنظرم اوج لذّت است. بپنداری همه چیز افسانه است و بعد، برای یک روز که شده قهرمان باشی. همین، روح دیونوسوسی است که در سراسر این صحنه موج میزند. بگذار همة اینها – شکوه مولن‌روژ و چه اشکال دارد، شکوه عشق – افسانه باشد؛ ما که میتوانیم شده یک روز قهرمان باشیم. بتعبیر من، کریستین میگوید فرق نمیکند عشق آنطوری که تو گمان میکنی باشد یا آنطور که من تصوّر میکنم؛ دست‌کم میتوانیم یک روز بنام همین عشق – که شاید آنطور که تو تصوّر میکنی افسانه هم باشد (Love is just a game) – قهرمان باشیم.
دلیل پنجمم، منش گفتگویی خود-مخرّبِ آواز‌ ِ Elephant Love در مولن‌روژ است؛ آنطور که کریستین، ساتین را متقاعد ساخت.

۵ و نصف- دلیل پنجم و نیمم بی‌شک چیز چرندی از آب درخواهد آمد: من هم مانند هر تماشاگر دیگری، مجذوب حرکات صورت و بدن کیدمن، صدای مک‌گرگور، حرکات فانتزی دوربین، چینش بی‌نظیر صحنه‌ها، آوازها، رقصها و رنگها شدم.

* احتمالاً مولن‌روژ را دیده‌اید، اگر نه توصیه میکنم حتماً ببینید. دوست دارم نظر شما را هم دربارة مولن‌روژ بدانم.